Uchwała z dnia 1995-10-25 sygn. I KZP 32/95

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 32/95

Uchwała z dnia 25 października 1995 r.

W postępowaniu w przedmiocie środka zabezpieczającego (art. 282 § 1 k.p.k.) przepis art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k. nie ma zastosowania, nie jest więc możliwe dokonanie zwrotu sprawy prokuratorowi w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego.

Przewodniczący: sędzia Z. Doda (sprawozdawca).

Sędziowie: J. Bratoszewski, A. Michalczyk.

Prokurator Prokuratury Apelacyjnej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Andrzeja P., po rozpoznaniu przekazanego na podstawie art. 390 § 1 k.p.k. przez Sąd Wojewódzki w Tarnowie, postanowieniem z dnia 25 lipca 1995 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

"Czy dopuszczalne jest dokonanie zwrotu w trybie art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k., gdy sprawa dotyczy wniosku prokuratora o zastosowanie środka zabezpieczającego (art. 282 § 1 k.p.k.)?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne przekazane w trybie art. 390 § 1 k.p.k. przez Sąd Wojewódzki w Tarnowie do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu wyłoniło się na tle następującej sytuacji procesowej:

Prokurator umorzył wobec Andrzeja P. postępowanie w sprawie o czyn określony w art. 184 § 1 k.k. Po upływie ponad 2 lat od uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego prokurator skierował do Sądu Rejonowego w Tarnowie wniosek o umieszczenie podejrzanego - na podstawie art. 99 k.k. - w szpitalu psychiatrycznym. Sąd Rejonowy wydał postanowienie o zwrocie sprawy prokuratorowi "w celu usunięcia istotnego braku postępowania", a mianowicie w celu "poddania Andrzeja P. ponownym badaniom przez zespół psychiatrów i zasięgnięcia nowej, aktualnej opinii o jego stanie zdrowia psychicznego". W uzasadnieniu tego postanowienia podkreślono, że wydana w toku postępowania przygotowawczego opinia psychiatryczna "wyraźnie się zdezaktualizowała i nie może stanowić miarodajnej podstawy dla żądanego rozstrzygnięcia", gdyż "przez okres ponad dwóch lat stan zdrowia psychicznego Andrzeja P. mógł ulec tak daleko idącej poprawie, że orzeczenie o jego umieszczeniu w szpitalu psychiatrycznym byłoby niezasadne". Na to postanowienie zażalenie wniósł prokurator. Zakwestionował on ocenę, że "ponowne poddanie Andrzeja P. badaniom przez zespół psychiatrów oraz zasięgnięcie nowej aktualnej opinii o jego stanie zdrowia psychicznego stanowić będzie dla sądu znaczne utrudnienie". Ponadto zaś podniósł, że zasięgnięcie przez prokuratora nowej opinii psychiatrycznej wymagałoby uprzedniego wzruszenia prawomocnej decyzji o umorzeniu postępowania przygotowawczego, co jednak in concreto nie jest w ogóle możliwe.

Rozpoznając zażalenie prokuratora, Sąd Wojewódzki uznał, że jego rozstrzygnięcie zależy od uzyskania odpowiedzi na zasadnicze pytanie, a mianowicie: "czy w ogóle jest możliwy zwrot sprawy dotyczącej wniosku o orzeczenie środka zabezpieczającego". Sąd Wojewódzki zaznaczył, że na rzecz poglądu, iż zwrot sprawy jest możliwy tylko wtedy, gdy w danej sprawie został wniesiony akt oskarżenia, może przemawiać umiejscowienie przepisu art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k. (w rozdziale pt. "Przygotowanie do rozprawy głównej"), a także podniesiona przez prokuratora wątpliwość co do "praktycznych konsekwencji ewentualnego zwrotu w sytuacji, gdy sprawa co do czynu jako głównego przedmiotu postępowania została prawomocnie zakończona". Zwróciwszy jednak uwagę na to, że "w sprawie, która trafia do sądu na skutek wniesienia aktu oskarżenia", postępowanie przygotowawcze może być dotknięte "istotnymi brakami, mającymi wręcz kluczowe znaczenie (decydującymi o zasadności wniosku), których usunięcie przez sąd powodowałoby znaczne trudności, a nadto przesuwałoby funkcję sądu do stadium zajmującego się przygotowaniem dowodów uzasadniających w ogóle wystąpienie z wnioskiem", Sąd Wojewódzki stwierdził, że przyjęcie, iż w takiej sytuacji sąd nie ma - "Na etapie przygotowania do posiedzenia" - możliwości dokonania zwrotu sprawy, "rodziłoby sytuacje, których nie sposób aprobować". Według Sądu Wojewódzkiego, "w takich przypadkach wykładnia celowościowa uzasadnia przez analogię sięgnięcie po instytucję zwrotu sprawy".

Należy stwierdzić, że przekazane Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne wymaga zasadniczej wykładni ustawy. Owszem, unormowanie instytucji zwrotu sprawy prokuratorowi nie pozostawia żadnych wątpliwości co do tego, że ustawa sprzęga stosowanie tej instytucji z postępowaniem toczącym się w efekcie wniesienia aktu oskarżenia. Oczywiste są przecież w tej kwestii wnioski płynące z wykładni systemowej (przepis art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k. stanowi ogniwo zespołu przepisów dotyczących "przygotowania rozprawy głównej", a więc czynności, które wchodzą w rachubę tylko w razie wytoczenia oskarżenia). Nader istotna jest również wymowa sformułowania zawartego w art. 300 k.p.k., zgodnie z którym "Po uzupełnieniu postępowania przygotowawczego oskarżyciel publiczny składa nowy akt oskarżenia albo podtrzymuje poprzedni lub postępowanie umarza". Jasne jest zatem, że w świetle obowiązujących przepisów zwrot sprawy w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego może nastąpić w postępowaniu toczącym się po wniesieniu aktu oskarżenia, a więc wtedy, gdy postępowanie przygotowawcze nie zostało umorzone, a zebrane w nim dowody stały się podstawą do sporządzenia (i przesłania do sądu) aktu oskarżenia (por. też art. 344 § 1 i 3 k.p.k.). Nie można jednak przeczyć, że wyraźnej odpowiedzi wymaga pytanie czy przepis art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k. może być stosowany - na zasadzie analogii - w sytuacji określonej w art. 282 § 1 k.p.k., tj. w postępowaniu uruchomionym na podstawie wniosku prokuratora o zastosowanie środka zabezpieczającego. Po pierwsze bowiem, może się zdarzyć, że poprzedzające złożenie takiego wniosku postępowanie przygotowawcze będzie dotknięte bardzo poważnymi "brakami", których usunięcie przez sąd powodowałoby znaczne trudności (lub też nie byłoby w ogóle możliwe). Po drugie zaś, prima vista nasuwa się wrażenie, że mamy to do czynienia z układem procesowym podobnym do tego, który istnieje w razie wniesienia aktu oskarżenia. W obydwu interesujących tu układach prawidłowość rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy przez sąd może przecież w równym stopniu zależeć od sposobu przeprowadzenia i wyników postępowania przygotowawczego, a w szczególności od tego, czy w postępowaniu tym istotnie zebrano i utrwalono wszystkie dowody w sprawie.

Analogia w odniesieniu do przepisów postępowania jest w zasadzie dopuszczalna (por. bliżej M. Cieślak: Polska procedura karna - Podstawowe założenia teoretyczne, wyd. III, Warszawa 1984, s. 178 i n.; S. Waltoś: Proces karny - Zarys systemu, wyd. II, Warszawa 1995, s. 137-138). Warunkiem wykorzystania analogii, tj. stosowania określonego przepisu do sytuacji nie objętych jego zakresem, jest ustalenie, że dana sytuacja jest "podobna" do sytuacji objętej zakresem tego przepisu. Kluczowe znaczenie ma zatem pytanie, czy układ procesowy związany z przepisem art. 282 § 1 k.p.k. jest rzeczywiście zbieżny z tym układem procesowym, którego dotyczy przepis art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k. Mówiąc konkretniej, chodzi o to, czy właściwości układu, w którym dochodzi do uruchomienia postępowania w przedmiocie zastosowania środka zabezpieczającego, nie wyłączają w ogóle możliwości wykorzystania instytucji zwrotu sprawy prokuratorowi w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego.

Należy stwierdzić, że interesujące tu układy wykazują wprawdzie pewne funkcjonalne podobieństwa, lecz zarazem różnią się między sobą w sposób całkiem zasadniczy. Tym, co decyduje o ich istotnej - "jakościowej" - odmienności, jest to, że postępowanie przewidziane w art. 282 § 1 k.p.k. przeprowadza się tylko wtedy, gdy istnieje prawomocne postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego. W razie wytoczenia oskarżenia mamy do czynienia z kontynuacją (przejściem w nowe stadium) procesu karnego bez zmiany jego przedmiotu (ciągle chodzi - jak w postępowaniu przygotowawczym - o kwestię odpowiedzialności karnej za zarzucany oskarżonemu czyn przestępny). Natomiast w układzie związanym z przepisem art. 282 § 1 k.p.k. sytuacja przedstawia się następująco: postępowanie w kwestii odpowiedzialności karnej za czyn przestępny zostało definitywnie zakończone - rozpoznaniu i rozstrzygnięciu podlega jedynie kwestia całkiem szczególna, a mianowicie kwestia zastosowania środka zabezpieczającego, stanowiącego materialnoprawne następstwo popełnienia przez sprawcę ("podejrzanego") czynu zabronionego.

Jakie znaczenie ma dla rozważanej kwestii istnienie prawomocnego orzeczenia o umorzeniu postępowania przygotowawczego? Jest prawdą, że sąd - rozpoznając wniosek prokuratora o zastosowanie środka zabezpieczającego - nie jest skrępowany ustaleniami leżącymi u podstaw tego orzeczenia. Ponieważ musi on dokonać własnych ustaleń co do istnienia przesłanek zastosowania określonego środka zabezpieczającego, przeto nie ulega wątpliwości, że ustalenia i oceny zawarte w postanowieniu o umorzenie postępowania przygotowawczego nie przesądzają ustaleń ani co do tego, czy "podejrzany" rzeczywiście popełnił czyn zabroniony przez ustawę, ani co do tego, czy w chwili czynu był on niepoczytalny (w rozumieniu art. 25 § 1 k.k.), ani też co do tego, czy jego pozostawanie na wolności grozi poważnym niebezpieczeństwem dla porządku prawnego (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 27 października 1970 r., V KRN 403/70, OSNKW 1971, z. 2, poz. 28; z dnia 22 października 1971 r., V KRN 368/71, OSNKW 1972, z. 2, poz. 35; z dnia 12 maja 1986 r., V KRN 158/86, OSNPG 1987, z. 4, poz. 43). Sedno sprawy tkwi jednak w tym, że prawomocne postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego kształtuje "stan sprawy osądzonej" (arg. ex art. 11 pkt 7 k.p.k.) Chociaż więc sąd nie jest związany zawartymi w nim ustaleniami, to nie może on ani zmienić czy uchylić tego postanowienia, ani też ignorować prawnoprocesowych konsekwencji jego istnienia.

Istnienie prawomocnego postanowienia o umorzeniu postępowania przygotowawczego stanowi rację niedopuszczalności uruchomienia i przeprowadzenia ponownego "postępowania karnego co do tego samego czynu tej samej osoby" (art. 11 pkt 7 k.p.k.), stoi też na przeszkodzie kontynuacji umorzonego postępowania. Dopóki bowiem postanowienie takie nie zostanie uchylone w trybie art. 293 § 2 lub art. 294 § 1 k.p.k., dopóty nie jest możliwe przeprowadzenie jakichkolwiek czynności śledczych czy dochodzeniowych w danej sprawie. Świadczy o tym w sposób niewątpliwy treść przepisu art. 293 § 3 k.p.k. Wynika zeń przecież, że w razie prawomocnego umorzenia postępowania przygotowawczego dopuszczalne jest tylko i wyłącznie "dokonanie niezbędnych czynności dowodowych w celu sprawdzenia okoliczności, uzasadniających wydanie postanowienia" o podjęciu na nowo lub wznowieniu postępowania przygotowawczego.

W tym stanie rzeczy nie jest w ogóle możliwe stosowanie przez sąd rozpoznający wniosek o zastosowanie środka zabezpieczającego przepisu art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k. Przeciwko stosowaniu w postępowaniu prowadzonym w trybie art. 282 § 1 k.p.k. instytucji zwrotu sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego przemawia głównie to, że w świetle obowiązujących przepisów nie jest dopuszczalne "uzupełnianie" prawomocnie umorzonego postępowania przygotowawczego. Pomimo umorzenia postępowania przygotowawczego ustawa zezwala na wszczęcie i przeprowadzenie postępowania w przedmiocie zastosowania środka zabezpieczającego. W tym sensie ustawa dopuszcza tu wyjątkową możliwość "kontynuowania" prawomocnie umorzonego postępowania. Czyni to jednak tylko i wyłącznie w odniesieniu do kwestii rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy zastosowania środka zabezpieczającego. Brak jest zatem jakichkolwiek podstaw do przyjęcia, że unormowanie zawarte w art. 282 § 1 k.p.k. dopuszcza możliwość traktowania per non est faktu prawomocnego umorzenia postępowania przygotowawczego. Nie trzeba bliżej dowodzić, że do tego prowadziłoby w istocie zastosowanie - per analogiam - przepisu art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k. i dokonanie na jego podstawie zwrotu sprawy prokuratorowi w celu "uzupełnienia" prawomocnie umorzonego postępowania przygotowawczego.

Na marginesie warto zaznaczyć, że przeciwko stosowaniu przepisu art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k. w drodze analogii przemawia ponadto fakt, iż przepis ten ma charakter wyjątkowy; przepisów wyjątkowych nie wolno przecież - na zasadzie analogii - rozciągać na sytuacje wyraźnie w nich nie przewidziane.

Jak wspomniano, Sąd Wojewódzki wyraził pogląd, że brak możliwości stosowania art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k. w postępowaniu prowadzonym w trybie art. 282 § 1 k.p.k. "rodziłby sytuacje, których nie sposób aprobować". Wprawdzie nie bardzo wiadomo, jakie "sytuacje" Sąd Wojewódzki miał na myśli, ale w żadnym razie niepodobna podzielić takiej oceny. Owszem, nie można sensownie zaprzeczyć, że niekiedy braki postępowania przygotowawczego utrudniają (a nawet uniemożliwiają) sprawne rozpoznanie i rozstrzygnięcie wniosku prokuratora. Należy jednak z naciskiem podkreślić, że okoliczności konkretnej sprawy nie dają żadnych podstaw do tego rodzaju generalizacji.

Sąd uwzględni wniosek prokuratora o zastosowanie określonego środka zabezpieczającego tylko wtedy, gdy stwierdzi istnienie przewidzianych w ustawie przesłanek stosowania tego środka. Jeżeli dowody zebrane i utrwalone w postępowaniu przygotowawczym nie są - w ocenie sądu - wystarczające do dokonania odpowiednich ustaleń faktycznych, jeżeli zatem zachodzi potrzeba sprawdzenia okoliczności faktycznych, to w rachubę może i powinno wejść przeprowadzenie określonych czynności dowodowych w trybie art. 89 k.p.k. Naturalnie, w tym trybie można również przeprowadzić dowód z opinii biegłych lekarzy psychiatrów, jeżeli uzasadnione jest zastosowanie dyspozycji art. 182 k.p.k. albo zachodzi - jak w niniejszej sprawie - potrzeba uzyskania aktualnych ustaleń i ocen co do stanu zdrowia psychicznego osoby, której dotyczy wniosek o zastosowanie środka zabezpieczającego.

Przeprowadzone rozważania uzasadniają stwierdzenie, że w postępowaniu prowadzonym w trybie art. 282 § 1 k.p.k. nie jest dopuszczalne dokonanie zwrotu sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego. Stoi temu na przeszkodzie istnienie prawomocnego postępowania o umorzeniu tego postępowania, ze względu bowiem na sprzężony z nim "stan rzeczy osądzonej" nie jest dopuszczalne przeprowadzenie czynności "uzupełniających" umorzone postępowanie przygotowawcze.

OSNKW 1995 r., Nr 11-12, poz. 75