Uchwała z dnia 1995-06-21 sygn. I KZP 22/95

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 22/95

Uchwała z dnia 21 czerwca 1995 r.

1. Przez szkodę majątkową jako skutek zachowania się sprawcy przestępstwa określonego w art. 1 § 1 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego oraz o zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615) należy rozumieć zarówno uszczerbek w majątku, obejmujący rzeczywistą stratę (damnum emergens), polegającą na zmniejszeniu się aktywów majątku przez ubytek, utratę lub zniszczenie jego poszczególnych składników albo na zwiększeniu się pasywów, jak i utracony zysk (lucrum cessans), wyrażający się w udaremnieniu powiększania się majątku.

2. Określenie szkody majątkowej jako "znacznej", w rozumieniu art. 1 § 1 cytowanej wyżej ustawy, ma charakter ocenny, podobnie jak równobrzmiące znamię przestępstw w kodeksie karnym w odniesieniu do wartości mienia (np. art. 201 lub 203 § 2¹ k.k.).

Przy ocenie więc szkody majątkowej jako "znacznej" należy uwzględniać kryteria analogiczne jak w wypadku pojęcia "mienia znacznej wartości", wskazane w uchwale składu siedmiu sędziów SN z dnia 12 października 1990 r. (OSNKW 1991, z. 4-6, poz. 13).

Przewodniczący: Prezes SN A. Murzynowski. Sędziowie SN: L. Misiurkiewicz (sprawozdawca), M. Sokołowski.

Prokurator Prokuratury Apelacyjnej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Andrzeja F. i innych, po rozpoznaniu przekazanych na podstawie art. 390 § 1 k.p.k. przez Sąd Wojewódzki w Krośnie, postanowieniem z dnia 29 marca 1995 r., zagadnień prawnych wymagających zasadniczej wykładni ustawy:

"I. Czy określone w art. 1 § 1 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615) pojęcie «szkody majątkowej» odnosi się tylko do rzeczywistego uszczerbku w mieniu (damnum emergens) czy też obejmuje utracone, a spodziewane korzyści (lacrum cessans).

Jakiego rodzaju kryteria winny być brane pod uwagę i stanowić miernik użytego w art. 1 § 1 cytowanej ustawy pojęcia «znacznej szkody»?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Przewidziane w art. 1 ustawy z dnia 12 października 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 126, poz. 615) przestępstwo ma charakter materialny. Skutkiem zachowania sprawcy ma być znaczna szkoda majątkowa (art. 1 § 1 cyt. ustawy).

Przekazane Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia przez Sąd Wojewódzki w Krośnie zagadnienie prawne sprowadza się do dwóch kwestii:

1) co należy rozumieć przez szkodę majątkową jako skutek przestępstwa popełnionego poprzez nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku:

2) jakie przesłanki określają szkodę majątkową jako "znaczną".

Zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie wystąpiły rozbieżności co do pojęcia szkody w rozumieniu prawa karnego. Istota tych rozbieżności sprowadza się do zakresu pojęcia "szkoda majątkowa", a więc do tego - czy obejmuje ona tylko uszczerbek majątkowy (damnum emergens), czy również utracony zysk (lucrum cessans).

Niewątpliwie przeważa pogląd, że przez szkodę majątkową rozumie się zarówno uszczerbek w majątku, jak i utratę spodziewanych zysków (W. Kubala: Pojęcie szkody w kodeksie karnym, "Państwo i Prawo", Warszawa, maj 1975, z. 5; O. Górniok: Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego z komentarzem, Warszawa 1995, s. 9; J. Wojciechowski: Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego z komentarzem, Warszawa 1994, s. 12; H. Pracki: Obrót gospodarczy pod ochroną. Zagadnienia prawno-karne, Warszawa 1995, s. 32).

Wydaje się, że odmienny pogląd A. Ratajczaka (Ochrona obrotu gospodarczego. Praktyczny komentarz, Warszawa 1994, s. 21), bliżej nieuzasadniony, wypływa z wykładni pojęcia "szkody w mieniu", przyjętej w uchwale Połączonych Izb Karnej i Wojskowej Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1989 r. VI KZP 28/87 (OSNKW 1989, z. 5-6, poz. 34) w odniesieniu do art. 217 k.k. Sąd Najwyższy odstąpił w niej od wcześniejszej wykładni dotyczącej omawianego problemu (por. wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej Połączonych Izb Karnej i Wojskowej Sądu Najwyższego z 27 lutego 1976 r. VI KZP 10/75, OSNKW 1976, z. 4-5, poz. 52), przyjmując, iż "szkoda w mieniu", w rozumieniu art. 217 k.k., nie obejmuje utraty spodziewanych korzyści, a powołany przepis chroni wyłącznie już istniejącą substancję majątkową zaangażowaną w działalność gospodarczą. Z tych też powodów w pojęciu "szkoda w mieniu" - w rozumieniu art. 217 k.k. - zdaniem Sądu Najwyższego - nie mieściła się utrata spodziewanych korzyści (lucrum cessans).

Przytoczona w wymienionej uchwale argumentacja dla ograniczonego rozumienia "szkody w mieniu" w odniesieniu do art. 217 k.k. nie może być podzielona przy wykładni art. 1 § 1 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego.

Przepis ten, jak cała ustawa, wszedł w życie w zasadniczo różnej sytuacji gospodarczej kraju. O ile skreślony obecnie przepis art. 217 k.k. dotyczył niegospodarności w systemie gospodarki uspołecznionej i przytoczona wykładnia pojęcia szkody w mieniu w powołanej uchwale Połączonych Izb Karnej i Wojskowej Sądu Najwyższego z 26 czerwca 1989 r. uwzględniała "istotne zmiany ustawodawcze w zasadach gospodarowania" w tym systemie, o tyle art. 1 § 1 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego (...) ma zastosowanie do gospodarki rynkowej (...).

W art. 1 omawianej ustawy przedmiotem ochrony są indywidualne interesy majątkowe, chronione jednakowo, niezależnie od charakteru prawnego ich podmiotów. Określone w art. 1 cyt. ustawy przestępstwo może więc dotyczyć także majątku prywatnego. Niewątpliwie głównym celem gospodarki uspołecznionej było wykonywanie zadań planowych ustalanych przez państwo i temu służyła ochrona mienia społecznego. Osiąganie zysku dla tej gospodarki, w szczególności dla jednostek państwowych, nie było zadaniem pierwszoplanowym, stąd i podejście do problemu pojęcia "szkody w mieniu" na gruncie art. 217 k.k. wyrażone zostało w wymienionej uchwale Sądu Najwyższego w realiach ówczesnych warunków gospodarczych. Obecnie mamy do czynienia z sytuacją zasadniczo odmienną.

Podstawowym celem podmiotów gospodarczych, niezależnie od ich charakteru, jest osiąganie zysku i przepisy omawianej ustawy z dnia 12 października 1994 r. mają chronić obrót gospodarczy w warunkach gospodarki rynkowej, w której również jednostki gospodarki uspołecznionej swoją działalność ukierunkowują na osiąganie zysku. Skoro, jak podkreślono wyżej, art. 1 cyt. ustawy chroni sprawy majątkowe i działalność gospodarczą nie tylko Skarbu Państwa, innej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, ale także osoby fizycznej, to nie sposób negować twierdzenia, że głównym celem wszystkich tych podmiotów gospodarczych, a w szczególności prywatnych - w warunkach gospodarki rynkowej - jest nie tylko ochrona już istniejącej substancji majątkowej, ale i osiąganie zysku. Przepis art. 1 cyt. ustawy zastąpił co prawda art. 217 k.k., lecz oparty został na odmiennych przesłankach.

Podczas gdy przestępstwo, o którym była mowa w art. 217 k.k., polegało na naruszeniu norm prawidłowego gospodarowania w jednostce gospodarki uspołecznionej w postaci niedopełnienia obowiązków lub przekroczenia uprawnień, to przestępstwo określone w art. 1 cyt. ustawy nawiązuje do art. 269 dawnego kodeksu karnego z 1932 r. oraz art. 206 obecnego kodeksu karnego, przewiduje bowiem karalność nadużycia zaufania, polegającego na działaniu na szkodę majątkową osoby, której sprawami lub działalnością gospodarczą ma obowiązek zajmować się sprawca przestępstwa. Przez "zajmowanie się sprawami majątkowymi" należy rozumieć taką sytuację, w której sprawca jest zobowiązany lub uprawniony do podejmowania decyzji dotyczących majątku jednego z wymienionych w art. 1 § 1 cyt. ustawy podmiotów. Decyzje te dotyczą sfery zarządzania majątkiem.

Jak już podkreślono na wstępie, przestępstwo określone w art. 1 cyt. ustawy ma charakter materialny, do jego znamion należy skutek w postaci zaistnienia szkody majątkowej, która jest pojęciem szerszym niż "szkoda w mieniu" w rozumieniu dotychczasowego art. 217 k.k.

W znaczeniu specjalistycznym (obok np. potocznego) pojęciem "szkody" posługuje się przede wszystkim prawo cywilne, dla którego szkodą jest zarówno uszczerbek w majątku, obejmujący stratę (damnum emergens), polegającą na zmniejszeniu się jego aktywów przez ubytek, utratę lub zniszczenie poszczególnych jego składników albo na zwiększeniu się pasywów, jak i utratę spodziewanych korzyści (lucrum cessans), czyli udaremnienie zwiększenia się istniejącego majątku.

Ustawa o ochronie obrotu gospodarczego (...), uchwalona w celu zwalczania patologicznych zjawisk w tym obrocie, przystosowuje przepisy prawa karnego do warunków gospodarki rynkowej i dlatego pojęcie szkody majątkowej w rozumieniu art. 1 § 1 tej ustawy nie może prowadzić do innej wykładni niż wynikająca z unormowania w przepisach prawa cywilnego (art. 361 § 1 k.c.). Przepis art. 1 cyt. ustawy dotyczy zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą wymienionych w nim podmiotów, a tym samym - w określonym zakresie - chroni działalność, do której mają zastosowanie przepisy prawa cywilnego. W tych warunkach pojęcie "szkody" nie może znaczyć co innego w prawie karnym, a co innego w prawie cywilnym. Użyte w art. 1 § 1 cyt. ustawy określenie "szkoda majątkowa" precyzyjnie określa o jaką szkodę chodzi, wyraźnie wskazując na jej charakter.

Prawo cywilne w art. 361 § 2 k.c. posługuje się tylko pojęciem "szkody", ograniczając ją właśnie do kwestii majątkowych. Jeśli określona w art. 1 § 1 cyt. ustawy szkoda ma charakter majątkowy, to znaczy taki, jak w rozumieniu prawa cywilnego, a więc odnosi się zarówno do strat poniesionych w sferze materialnej, jak i do utraty spodziewanych korzyści.

Pomiędzy działaniem sprawcy a zaistnieniem szkody w rozumieniu art. 1 § 1 cyt. ustawy musi, oczywiście, zachodzić bezpośredni związek przyczynowo-skutkowy. O związku przyczynowym pomiędzy zachowaniem sprawcy a wyrządzeniem szkody w postaci utraty spodziewanego zysku może być mowa tylko wówczas, gdyby zostało udowodnione, że zysk ten byłby niewątpliwie osiągnięty, gdy sprawca nie nadużył swoich uprawnień lub też dopełnił ciążący na nim obowiązek w zakresie powierzonych mu praw majątkowych, to znaczy nie postąpił inaczej niż był zobowiązany.

Odpowiedzialność karna na podstawie § 1 art. 1 omawianej ustawy zachodzi jedynie wówczas, gdy wyrządzona zachowaniem sprawcy szkoda majątkowa jest "znaczna". Ustawa w powołanym przepisie posługuje się, podobnie jak kodeks karny w odniesieniu do kilku przestępstw, w tym przede wszystkim przeciwko mieniu (np. art. 201, 203 § 2¹ art. 215 § 2 k.k.), pojęciem, które ma niewątpliwie charakter wartościujący i spełnia rolę określenia dopełniającego, charakteryzującego rozmiar wyrządzonej szkody.

Określenie szkody jako "znacznej", nadaje temu znaczeniu charakter ocenny, podobnie jak ocenne jest pojęcie "mienia znacznej wartości" jako przedmiotu niektórych przestępstw w kodeksie karnym. Dlatego też uznając szkodę majątkową - w rozumieniu art. 1 § 1 cyt. ustawy - jako "znaczną", należy uwzględnić kryteria analogiczne do tych, które w odniesieniu do pojęcia "mienia znacznej wartości" przyjęto w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 października 1990 r. V KZP 27/90 (OSNKW 1991, z. 4-6, poz. 13). Dotyczy ona, co prawda, pojęcia "mienia znacznej wartości" w rozumieniu przepisów kodeksu karnego, lecz wobec jednakowego brzmienia określenia użytego w art. 1 § 1 cyt. ustawy nie ma podstaw, by znamieniu "znaczna" w odniesieniu do szkody przewidzianej w wyżej wymienionym przepisie ustawy nadawać inne znaczenie niż w kodeksie karnym (...).

Zachodzi pytanie, czy nie należałoby w tych warunkach oceniać "znaczność" szkody majątkowej w relacji do rozmiarów interesów majątkowych, czy działalności gospodarczej podmiotów wymienionych w art. 1 § 1 cyt. ustawy (por. określenie "poważnej szkody" na tle art. 217 k.k. - uchwała Połączonych Izb Karnej i Wojskowej Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1989 r. VI KZP 28/87 (OSNKW 1989, z. 5-6, poz. 34). O ile takie rozumienie szkody było ewentualnie uzasadnione na gruncie art. 217 k.k., gdyż przepis ten posługiwał się zwrotem "poważna", który odnosi się wyłącznie do pojęcia "szkody" (chociaż tak w orzecznictwie, jak i w literaturze nie doczekano się jednomyślności w zakresie wyjaśnienia znaczenia tego określenia), o tyle nie może mieć ono zastosowania do szkody, o której mowa w art. 1 § 1 cyt. ustawy. Uwagę wszak zwraca zmiana określenia rozmiaru szkody w art. 1 § 1 cyt. ustawy w stosunku do dotychczasowego art. 217 k.k. przez zastąpienie zwrotu "poważna", zwrotem "znaczna". Określenie "poważna" było pojęciem przede wszystkim relatywnym. Pojęcie "znaczna" należy odnieść do wartości kwotowej. W odniesieniu do omawianego, w przekazanym do wykładni zakresie, art. 1 § 1 cyt. ustawy, za takim kryterium kwotowym szkody majątkowej przemawia § 3 art. 1 tejże ustawy, w którym mowa o szkodzie większej niż znaczna; jest ona znamieniem typu kwalifikowanego przestępstwa. Jej wysokość ustalono na kwotę 2 mld złotych.

Gdyby więc przyjąć, że w art. 1 § 1 cyt. ustawy chodzi o wielkość szkody relatywną do rozmiarów majątku lub działalności gospodarczej podmiotów wymienionych w tym przepisie, to szkoda w wysokości 2 mld złotych mogłaby w niejednym wypadku stanowić nieznaczny procent ogólnego majątku lub rozmiarów działalności gospodarczej i wówczas trudno byłoby oceniać ją jako "znaczną", a jednocześnie uwzględniając treść art. 1 § 3 cyt. ustawy byłaby większa niż "znaczna". Prowadziłoby to do sytuacji wręcz paradoksalnej. Dlatego też w pełni zasadne jest stanowisko, że przy ocenie szkody majątkowej jako "znacznej", w rozumieniu art. 1 § 1 cyt. ustawy, należy uwzględniać kryteria analogiczne jak w odniesieniu do pojęcia "mienia znacznej wartości", wskazane w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 października 1990 r. V KZP 27/90 (OSNKW 1991, z. 4-6, poz. 13).

OSNKW 1995 r., Nr 9-10, poz. 58