Uchwała z dnia 1997-11-20 sygn. I KZP 27/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 27/97

Uchwała z dnia 20 listopada 1997 r.

Sądem właściwym do przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania trwającego dłużej niż rok, ale nie przekraczającego okresów, o których mowa w art. 222 § 3 k.p.k., jest sąd przed którym toczy się postępowanie także wtedy, gdy równocześnie podejmuje decyzję o zwrocie sprawy prokuratorowi do uzupełnienia postępowania przygotowawczego.

Przewodniczący: J. Bratoszewski.

Sędziowie: A. Deptuła, P. Hofmański (sprawozdawca).

Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Mariusza S., po rozpoznaniu przekazanego na podstawie art. 390 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny w Warszawie, postanowieniem z dnia 29 lipca 1997 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

"Który organ jest właściwy do określenia daty końcowej tymczasowego aresztowania w przypadku przekazania sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego, jeżeli w dacie wydania tego postanowienia oskarżony jest tymczasowo aresztowany dłużej niż rok?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy przekazane zostało do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu w trybie art. 390 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 29 lipca 1997 r. Przesłanki instytucji przewidzianej w art. 390 § 1 k.p.k. zostały w sprawie spełnione. Zagadnienie wyłoniło się na tle układu okoliczności faktycznych rozpoznawanej sprawy, interpretacja zaś przepisów decydujących o sposobie jej rozstrzygnięcia w istocie nasuwać może wątpliwości.

Okoliczności sprawy, których wystąpienie spowodowało wyłonienie się zagadnienia prawnego przekazanego do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu, przedstawiają się następująco. Postanowieniem z dnia 9 czerwca 1997 r. Sąd Wojewódzki w Warszawie zwrócił sprawę Mariusza S. prokuratorowi na podstawie art. 344 § 1 k.p.k. w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego. W chwili wydania postanowienia o zwrocie sprawy Mariusz S. przebywał w areszcie przez okres ponad jednego roku (od dnia 5 czerwca 1996 r.), przy czym tylko trzy tygodnie tego aresztu przypadły na postępowanie przygotowawcze, bowiem akt oskarżenia w sprawie wpłynął do Sądu Wojewódzkiego w dniu 26 czerwca 1996 r. Zwracając sprawę prokuratorowi Sąd Wojewódzki ustalił końcowy termin tymczasowego aresztowania Mariusza S. na dzień 31 grudnia 1997 r.

Postanowienie Sądu Wojewódzkiego zaskarżone zostało przez prokuratora, który domagając się przekazania sprawy do merytorycznego rozpoznania, zakwestionował także postanowienie w przedmiocie przedłużenia tymczasowego aresztowania na okres powyżej roku w sytuacji, w której sprawa miałaby wrócić do śledztwa.

Rozpoznając zażalenie prokuratora, Sąd Apelacyjny w Warszawie powziął wątpliwość co do wykładni przepisów art. 222 k.p.k. i w trybie art. 390 k.p.k. przekazał Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne będące aktualnie przedmiotem rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Uzasadnienie postanowienia Sądu Apelacyjnego wskazuje na to, że sąd ten powziął wątpliwość co do rozstrzygnięcia wielu zagadnień prawnych, z których tylko niektóre ujawniły się na tle okoliczności rozpoznawanej sprawy. Okolicznością, która determinuje zakres udzielonej przez Sąd Najwyższy odpowiedzi na sformułowane przez Sąd Apelacyjny pytanie jest to, że w sprawie nie uprawomocniło się jeszcze postanowienie o zwrocie sprawy prokuratorowi do uzupełnienia postępowania przygotowawczego. Dlatego też brak jest możliwości ustosunkowania się w uchwale do kwestii liczenia terminów tymczasowego aresztowania po zwrocie sprawy prokuratorowi, trybu występowania o jego ewentualne przedłużenie i kompetencji sądu w przedmiocie przedłużania tymczasowego aresztowania w takiej sytuacji. W istocie rzeczy chodzi jedynie o to, jak kształtują się kompetencje sądu rozpoznającego sprawę w zakresie przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania, wtedy gdy pojawia się perspektywa zwrotu sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego. W szczególności zaś budzi wątpliwości Sądu Apelacyjnego kwestia, czy dla treści decyzji sądu ma znaczenie okoliczność, że okres tymczasowego aresztowania oskarżonego przekroczył rok w chwili wydania postanowienia o zwrocie sprawy.

Rozważając tę kwestię Sąd Najwyższy doszedł do wniosku, że perspektywa zwrotu sprawy prokuratorowi do uzupełnienia postępowania przygotowawczego nie ma żadnego znaczenia z punktu widzenia skuteczności decyzji w przedmiocie tymczasowego aresztowania podejmowanych przez sąd w ramach przysługujących mu kompetencji, decyzja o tymczasowym aresztowaniu zaś, podjęta w postępowaniu jurysdykcyjnym, może być podstawą pozbawienia wolności w toku postępowania przygotowawczego, do którego postępowanie cofa się na skutek zwrotu sprawy prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego, aż do chwili, w której ekspiruje termin oznaczony w tej decyzji jako końcowa data stosowania tymczasowego aresztowania.

Zajęcie takiego stanowiska w istocie prowadzi w konsekwencji do tego, że tymczasowe aresztowanie w toku postępowania przygotowawczego przekraczające rok może być niekiedy stosowane na podstawie decyzji innego organu niż Sąd Najwyższy (por. art. 222 § 4 k.p.k.), a mianowicie sądu właściwego do rozpoznania sprawy lub sądu nad nim nadrzędnego. Skoro jednak postanowienie o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym może być podstawą pozbawienia wolności oskarżonego także po wniesieniu aktu oskarżenia, aż do czasu jego ewentualnego uchylenia przez sąd lub przedłużenia po wyczerpaniu mocy postanowienia wydanego przed wniesieniem aktu oskarżenia (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 1997 r., I KZP 35/96, OSNKW 1997, z. 3-4, poz. 23 i z dnia z września 1997 r., I KZP 23/97, OSNKW 1997, z. 9-10, poz. 73), to brak jest podstaw do przyjęcia, że nie jest dopuszczalna sytuacja odwrotna, a mianowicie taka, w której postanowienie o zastosowaniu (lub przedłużeniu) tymczasowego aresztowania, wydane przez sąd w toku postępowania jurysdykcyjnego i w ramach kompetencji tegoż sądu, jest podstawą pozbawienia wolności w postępowaniu przygotowawczym, wtedy gdy sprawa została zwrócona prokuratorowi w celu uzupełnienia tegoż postępowania.

Niewątpliwie prawdą jest, że w takiej sytuacji może dojść do układu, w którym tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym będzie trwało, pomimo iż przedłużone zostało bez wniosku prokuratora (co w postępowaniu przygotowawczym jest regułą - por. art. 222 § 2 k.p.k.). Prawdą jest także to, że w szczególnym układzie procesowym tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym może trwać dłużej niż rok, pomimo że nie zostało przedłużone przez Sąd Najwyższy na wniosek Prokuratora Generalnego na podstawie art. 222 § 4 k.p.k. Zdaniem Sądu Najwyższego decydujące jest jednak to, czy sąd w postępowaniu jurysdykcyjnym podejmuje decyzję w przedmiocie tymczasowego aresztowania w granicach swoich ustawowych kompetencji. Niczego nie zmienia w tym układzie procesowym okoliczność, że decyzja o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania zapada w tym samym postanowieniu co decyzja o zwrocie sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego, jak stało się to w niniejszej sprawie. W dacie wydania tego postanowienia trwało jeszcze postępowanie jurysdykcyjne, gdyż postępowanie przygotowawcze "odżywa" dopiero z chwilą uprawomocnienia się postanowienia o zwrocie sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego.

Właściwość sądu, przed którym sprawa się toczy, do przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania wyłączona jest jedynie wówczas, gdy środek ten stosowany był w danej sprawie przez okresy, o których mowa w art. 222 § 3 k.p.k. Wówczas - także zupełnie niezależnie od tego, czy rysuje się w sprawie jej zwrot prokuratorowi w celu uzupełnienia postępowania przygotowawczego, czy nie - o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania może orzekać wyłącznie Sąd Najwyższy na podstawie przepisu art. 222 § 4 k.p.k.

Za przyjętą wykładnią przemawia dodatkowo okoliczność, że skoro tymczasowe aresztowanie uzasadnione jest i konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania w fazie jurysdykcyjnej, to tym bardziej niezbędne jest ono w toku uzupełnianego postępowania przygotowawczego. Jeśli zaś sytuacja wyjątkowo przedstawia się odmiennie i prokurator nie jest skłonny akceptować tymczasowego aresztowania przedłużonego bez jego wniosku, nic nie stoi przecież na przeszkodzie uchyleniu lub zmianie przez niego tego środka na podstawie art. 213 § 2 k.p.k.

Przyjęcie odmiennej interpretacji powodowałoby trudności nie do przezwyciężenia. Gdyby bowiem z chwilą przekazania sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego niejako automatycznie "wygasała" moc sądowej decyzji o zastosowaniu lub przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania, nie zawsze byłoby możliwe uzyskanie decyzji kompetentnego organu w nowym, powstającym układzie procesowym. Możliwe byłyby tu zresztą rozmaite konfiguracje. Po przekazaniu sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego kompetencje do przedłużenia tymczasowego aresztowania pozostawałyby albo w gestii sądu właściwego do rozpoznania sprawy (art. 222 § 2 pkt 1 k.p.k.) albo uzyskiwałby je sąd nadrzędny (art. 222 § 2 pkt 2 k.p.k.), względnie Sąd Najwyższy (art. 222 § 4 k.p.k.). W wypadku, w którym na skutek uprawomocnienia się postanowienia o przekazaniu sprawy prokuratorowi do uzupełnienia postępowania przygotowawczego dochodziłoby do zmiany sądu właściwego do przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania, podjęcie decyzji w tym przedmiocie przed uprawomocnieniem się postanowienia o zwrocie nie byłoby możliwe z braku kompetencji, podjęcie zaś takiej decyzji po uprawomocnieniu się tegoż postanowienia mogłoby być spóźnione, gdyby przyjąć, że podejrzany w uzupełnianym postępowaniu przygotowawczym nie może być pozbawiony wolności na mocy decyzji podjętej przez sąd w postępowaniu jurysdykcyjnym.

W tej sytuacji jedyne możliwe do przyjęcia rozwiązanie opiera się na założeniu, że postanowienie o zastosowaniu (lub przedłużeniu stosowania) tymczasowego aresztowania w postępowaniu sądowym może być, aż do upływu okresu, na który środek ten zastosowano, podstawą pozbawienia wolności także w postępowaniu przygotowawczym, do którego uzupełnienia sprawa została przez sąd zwrócona.

Na marginesie powyższych rozważań wskazać należy, że po upływie tego okresu przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania możliwe jest tylko w trybie przewidzianym przez ustawę, to jest w art. 222 § 2 lub § 4 k.p.k.

Kwestią podlegającą rozważeniu w tym aspekcie jest sposób liczenia maksymalnego terminu tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, gdy postępowanie to - zakończone wniesieniem aktu oskarżenia do sądu - "odżywa" na skutek zwrócenia sprawy prokuratorowi do uzupełnienia postępowania przygotowawczego. Zdaniem Sądu Najwyższego, w takiej sytuacji okres tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym powinien być liczony łącznie, ale z wyłączeniem okresu od chwili wniesienia aktu oskarżenia do chwili uprawomocnienia się postanowienia o zwrocie sprawy prokuratorowi. Za takim ujęciem przemawia przede wszystkim ratio legis art. 222 § 2 k.p.k., który ograniczając dopuszczalny czas stosowania tymczasowego aresztowania do jednego roku w postępowaniu przygotowawczym ma na celu dyscyplinowanie organów prowadzących to postępowanie. Nie byłoby zatem sensowne włączanie do okresu tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym także czasu, w którym sprawa znajdowała się w sądzie na skutek wniesienia aktu oskarżenia, gdyż prokurator, będący gospodarzem postępowania przygotowawczego, pozbawiony był możliwości skutecznego wpływania na sprawność postępowania w fazie jurysdykcyjnej.

Przeciwko zaprezentowanej wykładni nie przemawia wcale treść art. 222 § 3 k.p.k., który nakazuje liczyć łącznie okres tymczasowego aresztowania, niezależnie od fazy postępowania, w toku której stosowany jest ten środek zapobiegawczy. Przepis ten konstytuuje bowiem termin, który pełni odmienną funkcję i jest odmiennie liczony. Funkcja przepisu art. 222 § 3 k.p.k. ma charakter gwarancyjny. Ustawodawca gwarantuje oskarżonemu, że nie będzie on aresztowany przez okres dłuższy niż rok i 6 miesięcy (oraz 2 lata w wypadku zbrodni), niezależnie od tego, w jakiej fazie znajdzie się postępowanie w chwili upływu tych terminów, chyba że wystąpią szczególne przesłanki przewidziane w art. 222 § 4 k.p.k. Biorąc powyższe pod uwagę wypada skonstatować, że licząc czas trwania łącznego tymczasowego aresztowania przewidziany w art. 222 § 3 k.p.k., należy sumować wszystkie jego okresy, niezależnie od tego, czy przypadały na postępowanie przygotowawcze, czy jurysdykcyjne.

Liczenie terminów przewidzianych w art. 222 k.p.k. nie nastręcza na ogół problemów, gdyż w układzie typowym tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym poprzedza tymczasowe aresztowanie w postępowaniu jurysdykcyjnym i o ile przed wniesieniem aktu oskarżenia decydujący jest termin przewidziany w art. 222 § 2 k.p.k., o tyle po jego wniesieniu decydujący staje się termin określony w art. 222 § 3 k.p.k. Układ ten komplikuje się wówczas, gdy w grę wchodzi zwrot sprawy do postępowania przygotowawczego. W postępowaniu przygotowawczym toczącym się po zwrocie sprawy przez sąd do jego uzupełnienia, okres tymczasowego aresztowania analizowany być musi przez pryzmat obydwu, odmiennie liczonych, terminów maksymalnych, przewidzianych w art. 222 § 2 i art. 222 § 3 k.p.k. Upływ któregokolwiek z nich w toku postępowania przygotowawczego powoduje konsekwencję w postaci konieczności wystąpienia przez Prokuratora Generalnego z wnioskiem o przedłużenie tymczasowego aresztowania, jeżeli spełnione są przesłanki wymienione w art. 222 § 4 k.p.k. To zaś, który z tych okresów upłynie w pierwszej kolejności, uzależnione jest od tego, jak długo sprawa znajdowała się w sądzie w okresie pomiędzy wniesieniem aktu oskarżenia a uprawomocnieniem się postanowienia o zwrocie sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego. Jeżeli okres ten był krótszy niż 6 miesięcy, w postępowaniu przygotowawczym, w pierwszej kolejności upłynie termin określony w art. 222 § 2 k.p.k. Jeżeli zaś sprawa znajdowała się w sądzie przez okres dłuższy niż 6 miesięcy (a w sprawach o zbrodnie - roku), w pierwszej kolejności upłynie termin maksymalny przewidziany w art. 222 § 3 k.p.k.

W obydwu analizowanych sytuacjach Prokurator Generalny może wystąpić do Sądu Najwyższego z wnioskiem o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania na podstawie art. 222 § 4 k.p.k. Z niczego wszak nie wynika, iżby kompetencje Prokuratora Generalnego ograniczały się jedynie do wnioskowania o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania ponad termin roczny przewidziany w art. 222 § 2 pkt 2 k.p.k. W omawianym układzie procesowym wystąpić on może z wnioskiem o przedłużenie okresu tymczasowego aresztowania ponad termin przewidziany w art. 222 § 2 pkt 2 k.p.k. lub termin przewidziany w art. 222 § 3 k.p.k., w zależności od tego, który z tych terminów upłynie wcześniej.

OSNKW 1997 r., Nr 11-12, poz. 90