Uchwała z dnia 2000-06-20 sygn. I KZP 15/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 15/00

Uchwała z dnia 20 czerwca 2000 r.

Akademia Spraw Wewnętrznych nie była instytucją centralną Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 11 kwietnia 1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne (jedn. tekst: Dz. U. z 1999 r. Nr 42, poz. 428 ze zm.).

Przewodniczący: sędzia SN J. Skwierawski.

Sędziowie SN: P. Hofmański (sprawozdawca), F. Tarnowski.

Zastępca Rzecznika Interesu Publicznego: K. Lipiński.

Sąd Najwyższy w sprawie Jana R., po rozpoznaniu, przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k., przez Sąd Apelacyjny w W., postanowieniem z dnia 3 marca 2000 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

"Czy zatrudnienie, na podstawie umowy o pracę, w Akademii Spraw Wewnętrznych w Warszawie na stanowisku starszego wykładowcy, jest pracą w organach bezpieczeństwa państwa, w rozumieniu art. 1 i art. 2 ustawy z dnia 11 kwietnia 1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne (jedn. tekst: Dz. U. z 1999 r. Nr 42, poz. 428)?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie ujawniło się na tle następującego stanu faktycznego.

Orzeczeniem z dnia 5 listopada 1999 r. Sąd Apelacyjny w W., Wydział V Lustracyjny, uznał, że oświadczenie złożone w trybie art. 6 i nast. ustawy z dnia 11 kwietnia 1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w latach 1944-1990 osób pełniących funkcje publiczne (jedn. tekst: Dz. U. z 1999 r., Nr 42 poz. 428 ze zm.), zwanej dalej ustawą lustracyjną, przez Jana R. jest prawdziwe. Orzeczenie to zostało zaskarżone przez zastępcę Rzecznika Interesu Publicznego, który domagał się zmiany powyższego orzeczenia przez stwierdzenie, że oświadczenie to nie było zgodne z prawdą. Wniosek ten został następnie zmodyfikowany w związku z treścią uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2000 r., I KZP 51/99 (OSNKW 2000, z. 3-4, poz. 30), w kierunku żądania uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji.

Rozpoznając odwołanie Sąd Apelacyjny w W. uznał, że zachodzi potrzeba dokonania przez Sąd Najwyższy zasadniczej wykładni ustawy i na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. w związku z art. 19 ustawy lustracyjnej, odroczył rozpoznanie sprawy i przekazał Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie przytoczone na wstępie.

 Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie może budzić wątpliwości co do tego, czy jest zagadnieniem prawnym wymagającym dokonania zasadniczej wykładni ustawy w rozumieniu art. 441 § 1 k.p.k. Zagadnienie przedstawione w tym trybie Sądowi Najwyższemu musi być zagadnieniem "konkretnym" w tym sensie, iż ujawniać się musi na tle realiów rozpoznawanej sprawy i w związku z tym od treści odpowiedzi na pytanie zależy jej rozstrzygnięcie (por. np. postanowienia: z dnia 16 czerwca 1993 r., I KZP 14/93, Wok. 1993, z. 11, poz. 8 oraz z dnia 20 listopada 1997 r., I KZP 22/97, Prok. i Pr. 1998, z. 1, dodatek, poz. 17). Jednocześnie jednak musi być to pytanie "abstrakcyjne", dotyczyć bowiem musi zawsze interpretacji przepisu ustawy, który wymaga zasadniczej wykładni ustawy, nie zaś sposobu jego zastosowania do faktów ustalonych w postępowaniu (sfery subsumpcji).

Analizując treść pytania sformułowanego przez Sąd Apelacyjny w W. oraz uzasadnienie postanowienia z dnia 3 marca 2000 r. Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, iż wprawdzie Sąd Apelacyjny powziął wątpliwości co do możliwości uznania zatrudnienia konkretnych osób w konkretnej instytucji za pracę w organach bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 1 i art. 2 ustawy lustracyjnej, co może wskazywać na to, że jest to bardziej zagadnienie subsumcji niż wykładni prawa, dokonanie jednak tej subsumcji wymaga interpretacji przepisów wielu aktów prawnych dotyczących Akademii Spraw Wewnętrznych, jej prawnego charakteru, ustroju oraz trybu powołania i rozwiązania w kontekście sformułowanego w ustawie lustracyjnej kryterium przesądzającego o zaliczeniu tej instytucji w poczet organów bezpieczeństwa państwa w rozumieniu tej ustawy. Jest to zatem także zagadnienie prawne, wymagające analizy przepisów ustawy lustracyjnej w kontekście zagadnienia sformułowanego w pytaniu prawnym Sądu Apelacyjnego w W., w szczególności gdy zważy się na brak terminologicznego zharmonizowania ustawy lustracyjnej z przepisami będącymi podstawą działania wchodzących w grę organów bezpieczeństwa państwa, a także na brak precyzji sformułowań występujących w samej ustawie lustracyjnej. Okoliczność ta przesądza o dopuszczalności przedstawienia Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego w trybie art. 441 § 1 k.p.k.

Jako punkt wyjścia wszelkich analiz przyjąć trzeba założenie, że przepis art. 2 ustawy lustracyjnej, określający zakres jej zastosowania, musi być - jako gwarancyjny - interpretowany ściśle. Nie do przyjęcia jest bowiem, aby na skutek rozszerzającej wykładni tego przepisu doszło do ustalenia, że osoba lustrowana, składająca oświadczenie, o którym mowa w art. 6 ust. 1 ustawy lustracyjnej, dopuściła się "kłamstwa lustracyjnego", podczas gdy osoba ta dokonała odmiennej, ale możliwej do przyjęcia i węższej interpretacji art. 2 omawianej ustawy.

Nie może ulegać wątpliwości, iż wyliczenie zawarte w art. 2 ust. 1 ustawy lustracyjnej ma charakter wyczerpujący, jeśli pominąć sformułowanie ust. 1 pkt 11 ustawy, który jednak dotyczy wyłącznie służb Sił Zbrojnych. W związku z tym, podejmując próbę ustalenia, czy praca lub służba albo współpraca osoby lustrowanej mieści się w przedmiotowym zakresie ustawy lustracyjnej, trzeba ustalić, w której kategorii spośród wymienionych w art. 2 ust. 1 pkt 1-11 ustawy lustracyjnej mieści się instytucja, w której lustrowany pracował, pełnił służbę, albo z którą współpracował. Wyliczenie zawarte w art. 2 ust. 1 ustawy lustracyjnej jest jednak samo w sobie mało precyzyjne, co dotyczy w szczególności pkt. 5, który nie wskazuje na konkretne instytucje państwa, lecz posługuje się wymagającymi interpretacji pojęciami zbiorczymi "instytucji centralnych Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych" oraz "podległych im jednostek terenowych w wojewódzkich, powiatowych i równorzędnych komendach Milicji Obywatelskiej oraz w wojewódzkich, powiatowych i równorzędnych urzędach spraw wewnętrznych".

W realiach niniejszej sprawy zachodzi potrzeba interpretacji tego właśnie pojęcia. Akademia Spraw Wewnętrznych nie może być bowiem uznana za organ bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1-4 oraz 6-11 ustawy lustracyjnej. W związku z treścią art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy pozostaje ust. 3 tego przepisu, który zawiera legalną definicję pojęcia "jednostki Służby Bezpieczeństwa". Według tej definicji jednostkami takimi są te jednostki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, które z mocy prawa podlegały rozwiązaniu w chwili zorganizowania Urzędu Ochrony Państwa, oraz te jednostki, które były ich poprzedniczkami.

Nietrudno zauważyć, że wątpliwe może być już to, jaki jest zakres zastosowania przepisu art. 2 ust. 3 ustawy lustracyjnej w odniesieniu do zakresu przedmiotowego ust. 1 pkt 1 tego przepisu. Kłopot polega bowiem na tym, iż w art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy lustracyjnej posłużono się terminem "jednostki Służby Bezpieczeństwa", podczas gdy terminu takiego nie użyto w art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy. Jednocześnie zaś w żadnym innym przepisie ustawy lustracyjnej termin ten nie występuje. Rozstrzygnięcia wymaga zatem, czy definicja sformułowana w art. 2 ust. 3 ustawy lustracyjnej odnosi się jedynie do "jednostek terenowych", o których mowa w art. 2 ust. 1 pkt 5, czy także do "instytucji centralnych" wymienionych w tym przepisie. Przyjęcie pierwszego z tych rozwiązań dezaktualizowałoby możliwość badania, czy Akademia Spraw Wewnętrznych jest jednostką, o której mowa w ust. 3 art. 1 ustawy lustracyjnej, albowiem Akademia ta z pewnością nie była jednostką terenową. W takiej sytuacji dla ustalenia, że Akademia Spraw Wewnętrznych jest organem bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 2 ust. 1 in principio ustawy lustracyjnej, wystarczyłoby ustalenie, że jest ona instytucją centralną Służby Bezpieczeństwa Spraw Wewnętrznych, bez potrzeby analizy, czy podlegała ona rozwiązaniu w chwili zorganizowania Urzędu Ochrony Państwa jako jednostka Służby Bezpieczeństwa lub czy była poprzedniczką takiej jednostki w rozumieniu art. 2 ust. 3 ustawy.

Zdaniem Sądu Najwyższego, takie rozumienie art. 2 ust. 3 ustawy lustracyjnej nie byłoby prawidłowe, co wynika z ratio legis tego przepisu. Doprawdy brak byłoby merytorycznych argumentów, dla których z omawianego punktu widzenia odmiennie należałoby potraktować jednostki centralne i jednostki terenowe, skoro razem tworzyły one jednolitą strukturę. Poza tym, a może nawet przede wszystkim, za taką interpretacją nie przemawiałaby wykładnia językowa. Brak jest bowiem racji dla przyjęcia, iż "jednostka terenowa podlegała instytucji centralnej Służby Bezpieczeństwa" jest "jednostką Służby Bezpieczeństwa", zaś "instytucja centralna Służby Bezpieczeństwa" jednostką taką nie jest. Za przyjętą tu wykładnią przemawia zatem gwarancyjna funkcja przepisu art. 2 ustawy lustracyjnej, na co już wskazywano.

W konsekwencji przyjętych założeń w kwestii wzajemnego stosunku pomiędzy art. 2 ust. 1 pkt 5 oraz art. 2 ust. 3 ustawy lustracyjnej należy dojść do przekonania, że Akademia Spraw Wewnętrznych tylko wówczas może być uznana za organ bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 2 ust. 1 in principio tej ustawy, jeśli podlegała rozwiązaniu z mocy prawa w chwili zorganizowania Urzędu Ochrony Państwa (art. 2 ust. 3 ustawy lustracyjnej). Zagadnienie to - jak wywiódł Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu postanowienia z dnia 3 marca 2000 r. - nasuwa wiele wątpliwości wynikających z braku spójności terminologicznej pomiędzy ustawą lustracyjną a ustawą z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa (jedn. tekst: Dz. U. z 1999 r. Nr 51, poz. 526), określaną dalej jako ustawa o UOP.

Sformułowanie zawarte w art. 2 ust. 3 ustawy lustracyjnej nawiązuje wprost do art. 129 ust. 1 ustawy o UOP, zgodnie z którym z chwilą utworzenia Urzędu Ochrony Państwa Służba Bezpieczeństwa zostaje rozwiązana. Zgodnie zaś z art. 130 ustawy o UOP, Minister Spraw Wewnętrznych zorganizuje Urząd Ochrony Państwa w ciągu trzech miesięcy od dnia wejścia w życie tej ustawy. Sąd Apelacyjny w Warszawie dostrzega trudność interpretacyjną wynikającą z tego, że o ile w art. 2 ust. 3 ustawy lustracyjnej mowa o "jednostkach Służby Bezpieczeństwa", o tyle w art. 129 ust. 1 ustawy o UOP ustawodawca mówi o rozwiązaniu "Służby Bezpieczeństwa" w ogólności. Nie wydaje się jednak, aby ta rozbieżność terminologiczna mogła mieć jakiekolwiek znaczenie, jeśli zważy się, że w ustawie o UOP, poza wspomnianym już przepisem art. 129 tej ustawy, dotyczącym rozwiązania Służby Bezpieczeństwa, brak jest innych przepisów, z mocy których rozwiązaniu ulegałyby "jednostki Służby Bezpieczeństwa". Jest przy tym oczywiste, że rozwiązanie Służby Bezpieczeństwa musi za sobą pociągać rozwiązanie wszystkich jej jednostek, zarówno centralnych, jak i terenowych.

Dotychczasowe rozważania prowadzą do wniosku, że Akademia Spraw Wewnętrznych może być uznana za organ bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 2 ust. 1 in principio ustawy lustracyjnej, jeśli:

1) była instytucją centralną Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy lustracyjnej, i

2) podlegała rozwiązaniu - jako jednostka Służby Bezpieczeństwa - na mocy art. 129 ust. 1 ustawy o UOP (w zw. z art. 2 ust. 3 ustawy lustracyjnej).

Ad 1. Akademia Spraw Wewnętrznych została powołana rozporządzeniem z dnia 11 sierpnia 1972 r. (Dz. U. Nr 34, poz. 233) i z rozporządzenia tego nie wynika, iż jest to jednostka Służby Bezpieczeństwa. Dalej idące wnioski można wyciągnąć z lektury Statutu Akademii, nadanego zarządzeniem nr 103 Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 27 września 1972 r. (Dz. Urz. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Nr 8, poz. 28). Zgodnie z § 1 Statutu, jest ona samodzielną jednostką organizacyjną w strukturze Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Jak jednak słusznie zauważa Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu postanowienia z dnia 3 marca 2000 r., w sprawie nie jest istotne to, czy Akademia Spraw Wewnętrznych była jednostką organizacyjną Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, lecz to, czy była instytucją centralną Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Takiego jednak wniosku, na podstawie przytoczonych aktów, wyprowadzić się nie da. W szczególności nie można wniosku takiego - jak czyni to zastępca Rzecznika Interesu Publicznego w przedłożonym w sprawie stanowisku - wspierać argumentem odwołującym się do sformułowanych w § 6 Statutu zadań Akademii (według przepisu tego należało do nich umacnianie porządku publicznego i bezpieczeństwa w PRL).

Nie byłoby także zasadne wnioskowanie o charakterze Akademii Spraw Wewnętrznych z treści aktów wydanych na podstawie art. 58 ustawy z dnia 31 lipca 1985 r. o służbie funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 38, poz. 181 ze zm.) w zw. z art. 136 ust. 2 ustawy o UOP, na podstawie którego ustawa z dnia 31 lipca 1985 r. - pomimo jej uchylenia co do zasady (art. 136 ust. 1 ustawy o UOP) - do czasu utworzenia Urzędu Ochrony Państwa miała zastosowanie do byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa w zakresie stosunku służbowego i wynikających z niego praw i obowiązków. Otóż, powołując się na zacytowany przepis intertemporalny, Minister Spraw Wewnętrznych wydał w dniu 2 lipca 1990 r. zarządzenie nr 53 w sprawie określenia stanowisk zajmowanych przez funkcjonariuszy b. Służby Bezpieczeństwa oraz jednostek organizacyjnych resortu spraw wewnętrznych, w których pełnili służbę (Dz. Urz. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Nr 2, poz. 14), w którym za funkcjonariuszy byłej Służby Bezpieczeństwa uznał osoby, które pełniły służbę na stanowiskach i w jednostkach wymienionych w instrukcji Przewodniczącego Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej z dnia 25 czerwca 1990 r. W instrukcji tej wymieniono z kolei kategorie osób, które zobowiązane były do poddania się postępowaniu kwalifikacyjnemu w wypadku zamiaru podjęcia służby w Urzędzie Ochrony Państwa. Wśród osób tych wymienia się osoby, które w dniu 2 maja 1990 r. "pełniły służbę w Akademii Spraw Wewnętrznych bez Wydziału Porządku Publicznego w Szczytnie - kadra naukowo-dydaktyczna, naukowa, naukowo-techniczna i słuchacze" (pkt I.2.n. instrukcji). Wnioskowanie z powyższych aktów o charakterze Akademii Spraw Wewnętrznych, konkretnie zaś o tym, czy była ona instytucją centralną Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych jest - zdaniem Sądu Najwyższego - nie do przyjęcia. Nie można bowiem wyprowadzać wniosków pomocnych do zinterpretowania aktu wyższego rzędu z aktów prawnych niższego rzędu. In concreto, nie można uznać Akademii Spraw Wewnętrznych za jednostkę Służby Bezpieczeństwa dlatego, że Przewodniczący Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej MSW, a za nim Minister Spraw Wewnętrznych, uznali ex post osoby pełniące służbę w tej Akademii za byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa, podczas gdy taki charakter prawny Akademii nie wynika z aktów, na podstawie których ją powołano i ukonstytuowano.

Ad 2. Stwierdzenie, że Akademia Spraw Wewnętrznych nie była jednostką (instytucją centralną) Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy lustracyjnej, dezaktualizuje w zasadzie potrzebę pogłębiania rozważań w przedmiocie zastosowania do niej art. 2 ust. 3 ustawy lustracyjnej. Warto jednak zauważyć, że tryb, w jakim doszło do rozwiązania Akademii Spraw Wewnętrznych jedynie potwierdza tezę, iż nie była ona traktowana jako jednostka Służby Bezpieczeństwa. Otóż bowiem, w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 10 września 1990 r. w sprawie utworzenia Wyższej Szkoły Policji oraz zniesienia Akademii Spraw Wewnętrznych (Dz. U. Nr 64, poz. 373) powołano się na art. 3 ustawy z dnia 31 marca 1965 r. o wyższym szkolnictwie wojskowym (Dz. U. Nr 27, poz. 156), nie zaś na art. 129 ust. 1 ustawy o UOP. Akademia Spraw Wewnętrznych nie została zatem rozwiązana z mocy prawa w chwili zorganizowania Urzędu Ochrony Państwa, w rozumieniu art. 2 ust. 3 ustawy lustracyjnej. Inną jest rzeczą, że zniesienie Akademii Spraw Wewnętrznych nastąpiło z dniem 1 października 1990 r. (§ 1 rozporządzenia z dnia 10 września 1990 r.), nie zaś z chwilą określoną w ustawie o UOP jako chwila utworzenia Urzędu Ochrony Państwa, co nastąpiło po trzech miesiącach od dnia wejścia w życie ustawy o UOP (art. 130 w zw. z art. 137 ustawy o UOP), to jest z dniem 10 sierpnia 1990 r. Przytoczona tu argumentacja wzmacnia jedynie twierdzenie, że Akademia Spraw Wewnętrznych nie jest jednostką Służby Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Gdyby jednak nawet uznać, że jest ona taką jednostką, to i tak nie mieściłaby się w katalogu instytucji wymienionych w art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy lustracyjnej, albowiem nie odpowiada kryteriom sformułowanym w art. 2 ust. 3 tej ustawy.

Biorąc pod uwagę powyższe argumenty, Sąd Najwyższy uchwalił jak na wstępie.

 OSNKW 2000 r., Nr 7-8, poz. 61