Postanowienie z dnia 1972-01-11 sygn. V KRN 448/71

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V KRN 448/71

Postanowienie 7 sędziów z dnia 11 stycznia 1972 r.

Zawarte w art. 490 § 2 k.p.k. określenie: "żądanie odszkodowania", podobnie jak i w dwóch poprzedzających artykułach, zostało użyte jako pojęcie zbiorcze, obejmujące odszkodowanie w ścisłym znaczeniu, tj. za poniesione straty majątkowe i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.

Przewodniczący: sędzia M. Budzianowski. Sędziowie: K. Grzebuła (współsprawozdawca), T. Majewski, S. Mirski, J. Polony, A. Pyszkowski, K. Wagner (sprawozdawca).

Prokurator Prokuratury Generalnej: R. Wnękowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Ireny K. i Elżbiety K. o odszkodowanie za niesłuszne skazanie Bronisława K., z powodu rewizji nadzwyczajnych założonych przez:

1) Prokuratora Generalnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na niekorzyść wnioskodawców,

2) Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego na korzyść wnioskodawców

od postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Lublinie z dnia 13 maja 1971 r., zmienionego postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 11 września 1971 r.,

1. rewizję nadzwyczajną Prokuratora Generalnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oddalił (...);
2. zmienił oba zaskarżone postanowienia w ten sposób, że wysokość zasądzonego odszkodowania ustalił na kwotę 380.000 zł.

Uzasadnienie

Sąd Wojewódzki w Lublinie postanowieniem z dnia 13 maja 1971 r. zasądził od Skarbu Państwa na rzecz Ireny K. i Elżbiety K. oraz małoletnich Anny Marii i Mirosławy Ireny K. 385.375 zł z tytułu odszkodowania za niesłuszne skazanie Bronisława K. oraz 2.840 zł jako zwrot poniesionych kosztów zastępstwa adwokackiego w tej sprawie.

Na to postanowienie wnieśli zażalenie prokurator i pełnomocnik następców niesłusznie skazanego Bronisława K., uprawnionych do żądania odszkodowania, które Bronisław K. zgłosił za życia.

Zażalenia stron dotyczyły kwot 82.000 zł z tytułu poniesionej szkody oraz 250.000 zł z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, przy czym prokurator domagał się obniżenia, a wymieniony wyżej pełnomocnik podwyższenia kwot zasądzonych z powyższych tytułów.

Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 11 września 1971 r. zmienił postanowienie Sądu Wojewódzkiego w ten sposób, że obniżając zadośćuczynienie za krzywdę do kwoty 160.000 zł, zmniejszył zasądzone odszkodowanie do łącznej kwoty 295.375 zł.

Powyższe postanowienia zaskarżone zostały rewizjami nadzwyczajnymi Prokuratora Generalnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego.

Rewizja nadzwyczajna Prokuratora Generalnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, założona z zachowaniem terminu z art. 463 § 2 k.p.k. na niekorzyść Ireny i Elżbiety K. oraz małoletnich Anny Marii i Mirosławy Ireny K., zarzuca obrazę art. 490 § 2 k.p.k. przez zasądzenie od Skarbu Państwa na rzecz wymienionych osób także kwoty pieniężnej z tytułu zadośćuczynienia za krzywdę, mimo że z treści tego przepisu oraz przepisu art. 487 § 1 k.p.k. wynika, iż zadośćuczynienie za doznaną krzywdę przysługuje tylko niesłusznie skazanemu, a nie osobom, na które przeszło prawo żądania odszkodowania z powodu śmierci niesłusznie skazanego, który żądanie odszkodowania zgłosił za życia.

Rewizja domaga się zmiany zaskarżonego postanowienia Sądu Najwyższego przez zasądzenie od Skarbu Państwa na rzecz Ireny K. i Elżbiety K. oraz nieletnich Anny Marii K. i Mirosławy Ireny K. tylko kwoty 135.375 zł z tytułu odszkodowania za niesłuszne skazanie Bronisława K.

Rewizja nadzwyczajna Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego założona na korzyść Ireny i Elżbiety K. oraz małoletniej Anny Marii K. i Mirosławy Ireny K. zarzuca obrazę art. 487 § 1 w związku z art. 490 k.p.k. przez wadliwe obliczenie odszkodowania za poniesioną szkodę.

Rewizja nadzwyczajna zawiera w konkluzji wniosek o zmianę zaskarżonych postanowień przez zasądzenie na rzecz osób uprawnionych wyższej kwoty odszkodowania, jaka wyniknie z obliczenia, w którym uwzględnione zostaną wszystkie istotne elementy, lub o uchylenie tych postanowień i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Wojewódzkiemu w Lublinie.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Poglądu prawnego, na którym opiera się rewizja nadzwyczajna Prokuratora Generalnego PRL, nie można podzielić.

Rewizja nadzwyczajna wyprowadza z przepisów art. 487, 489 i 490 k.p.k. wniosek, że ustawa rozróżnia "odszkodowanie" (wynagrodzenie poniesionej szkody) i "zadośćuczynienie" (rekompensata doznanej krzywdy) oraz że z brzmienia art. 490 § 2 k.p.k. wynika, iż w razie śmierci niesłusznie skazanego, który żądanie z art. 487 § 1 k.p.k. zgłosił za życia, na małżonka, dzieci i rodziców przechodzi tylko prawo do odszkodowania, a nie do zadośćuczynienia. Jako dodatkowe uzasadnienie tej tezy rewizja nadzwyczajna przytacza argument, że wymienieni w art. 490 § 2 k.p.k. następcy zmarłego nie doznali osobiście dolegliwości łączącej się z niesłusznym wykonaniem kary oraz że normy art. 445 § 2 i 3 k.c. nie mogą mieć zastosowania do omawianej kwestii, gdyż zgodnie z art. 421 k.c. zasad odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego nie stosuje się, jeżeli ta odpowiedzialność jest uregulowana w przepisach szczególnych. Takimi szczególnymi przepisami są art. 487 i 490 k.p.k.

Pogląd rewizji nadzwyczajnej, że k.p.k. rozróżnia "odszkodowanie" i "zadośćuczynienie" zgodny jest z brzmieniem art. 487 § 1 k.p.k. Niemniej jednak k.p.k. używa określenia "odszkodowanie" w dwojakim znaczeniu. Po pierwsze, określenie to używane jest sensu stricto (w art. 487 § 1 i § 3 k.p.k.) w takim znaczeniu, jak to podaje rewizja nadzwyczajna Prokuratora Generalnego PRL. Po drugie określenie to używane jest jako pojęcie zbiorcze, obejmujące zarówno odszkodowanie sensu stricto jak i zadośćuczynienie. Nie można inaczej rozumieć tytułu Rozdziału 50 k.p.k. "odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub aresztowanie" jak tylko tak, że użyty w tytule wyraz "odszkodowanie" oznacza zarówno odszkodowanie w ścisłym znaczeniu jak i zadośćuczynienie. Analogiczne wnioski należy wyprowadzić z art. 488 k.p.k., który dotyczy trybu zgłoszenia żądania "odszkodowania" i postępowania przy rozpoznawaniu takiego żądania, oraz z art. 489 k.p.k., który dotyczy prekluzji żądania "odszkodowania" z powodu niesłusznego skazania lub oczywiście niesłusznego aresztowania, dających podstawę do "odszkodowania" i "zadośćuczynienia". W ostatnio cytowanym przepisie rozróżnienie odszkodowania jako pojęcia zbiorczego od odszkodowania sensu stricto występuje ze szczególną wyrazistością.

Zawarte w art. 490 § 2 k.p.k. określenie "żądanie odszkodowania", podobnie jak i w dwóch poprzedzających artykułach, zostało użyte jako pojęcie zbiorcze obejmujące odszkodowanie w ścisłym znaczeniu i zadośćuczynienie. Wynika to z systematyki Rozdziału 50 k.p.k., a także z norm przyjętych w kodeksie cywilnym dotyczących warunków, pod którymi roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na rzecz spadkobierców. Według art. 445 § 1 i § 2 k.c. może być przyznana poszkodowanemu odpowiednia suma tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, przy czym zasada ta ma zastosowanie również w razie pozbawienia wolności. Roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na rzecz spadkobierców tylko w dwóch wypadkach: gdy zostało uznane na piśmie i gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego. Do ostatnio wymienionego wypadku nawiązuje ściśle art. 490 § 2 k.p.k., który zawiera przepis szczególny dla takiej właśnie sytuacji. Nic nie przemawia za tezą, żeby intencją ustawodawcy było odmienne uregulowanie w k.p.k. omawianego zagadnienia. Uzasadnienie projektu kodeksu postępowania karnego wyjaśnia myśl zawartą w art. 490 § 2 k.p.k. w ten sposób, że w razie śmierci osoby uprawnionej do odszkodowania i zadośćuczynienia, która wytoczyła za życia powództwo, żądanie przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców. Natomiast w razie śmierci osoby uprawnionej do odszkodowania, która za życia powództwa nie wniosła, prawo do odszkodowania (a nie do zadośćuczynienia) przechodzi na osoby uprawnione do alimentacji ze strony zmarłego (str. 184 i 185 uzasadnienia projektu). Powołanie się w tym stanie rzeczy przez rewizję nadzwyczajną na odrębne i szczególne uregulowanie (art. 421 k.c.) jest nietrafne.

Zauważyć też trzeba, że art. 421 k.c. nawiązuje do "przepisów powyższych o odpowiedzialności Skarbu Państwa", a więc do art. 417-420 k.c., a nie do zasad ogólnych regulujących zagadnienie przechodzenia roszczeń o zadośćuczynienie na spadkobierców.

Z tych przyczyn rewizja Prokuratora Generalnego nie mogła być uwzględniona.

Należało natomiast zgodzić się z wywodami rewizji nadzwyczajnej Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego.

W zaskarżonym postanowieniu Sąd Najwyższy uznał, że zasądzone odszkodowanie w kwocie 82.000 zł jest wystarczające. Powyższa kwota została wyliczona na podstawie następujących założeń: miesięczny zarobek niesłusznie skazanego Bronisława K. wynosił od 5.000 zł do 6.000 zł. Zarobek jego żony - od 1.500 zł do 2.800 zł. Łączny ich zarobek sięgał zatem sumy około 8.000 zł miesięcznie. Z tej sumy mogli oni, mając na utrzymaniu troje dzieci, zaoszczędzić co miesiąc 1.000 zł. Ponieważ pozbawienie wolności Bronisława K. przez okres 82 miesięcy możliwość tę przekreślało, przeto strata równa się właśnie 82.000 zł (1.000 zł X 82).

Powyższe wyliczenie budzi wątpliwości. Przy ocenie bowiem z innego punktu widzenia sytuacji rodziny Bronisława K. w czasie odbywania przez niego kary można dojść do odmiennej wysokości szkody. Otóż skoro przed niesłusznym pozbawieniem wolności Bronisława K. przypadało na utrzymanie pięcioosobowej rodziny około 8.000 zł miesięcznie, to w czasie przebywania jego w więzieniu przypadało na utrzymanie czteroosobowej rodziny tylko około 2.300 zł poborów jego żony. W rezultacie rodzina niesłusznie skazanego znalazła się w sytuacji zmuszającej albo do bardzo drastycznego obniżenia stopy życiowej, albo do zaciągnięcia poważnych długów. Na tle pierwszego członu alternatywy nasuwałby się wniosek, że pięcioosobowa rodzina mogłaby z 8.000 zł zaoszczędzić więcej niż 1.000 zł miesięcznie. Zeznania Ireny K. na temat czynionych poprzednio oszczędności potwierdzałyby trafność tego wniosku. Na tle drugiego członu nasuwałby się z kolei wniosek, ze tego rodzaju długi należałoby - w myśl wytycznych Sądu Najwyższego z dnia 8 sierpnia 1958 r. (Mon. Pol. 58/64, poz. 578) - uwzględnić przy obliczaniu poniesionej szkody. O długach pisał w swoim wniosku Bronisław K.

Złożone na rozprawie przed Sądem Najwyższym dokumenty uzasadniają przyjęcie, że w okresie pozbawienia wolności Bronisława K. rodzina jego poważnie się zadłużyła. Omówione względy przemawiają za podwyższeniem odszkodowania z tytułu pogorszenia się sytuacji finansowej na skutek uwięzienia Bronisława K. zgodnie z trafnymi wnioskami rewizji nadzwyczajnej. Sąd Najwyższy w składzie powiększonym uznał za słuszne określenie tego odszkodowania na około 165.000 zł (circa 2.000 zł miesięcznie), co uzasadnia przyznanie łącznego odszkodowania (160.000 + 165.000 + 21.975 + 31.400 = 378.375 zł) w sumie 380.000 zł, wliczając w to również koszty postępowania przed Sądem Najwyższym.

Poruszona w uzasadnieniu rewizji nadzwyczajnej i na jej marginesie kwestia niedopuszczalności wznowienia postępowania w prawomocnie zakończonej sprawie cywilnej z powództwa Bronisława K. przeciwko inwestorowi o należności z tytułu wykonanych prac ma w niniejszym postępowaniu o odszkodowanie o tyle mniejsze znaczenie, że roszczenia związane z powyższym rozstrzygnięciem nie wynikały z wykonania względem Bronisława K. kary (art. 487 § 1 k.p.k.), zostały też one w orzeczeniu pierwszej instancji pominięte, a zażalenie poszkodowanych tej części rozstrzygnięcia o odszkodowaniu nie kwestionowało.

OSNKW 1972 r., Nr 4, poz. 64