Wyrok z dnia 2004-01-21 sygn. IV CK 358/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CK 358/02

Wyrok z dnia 21 stycznia 2004 r.

Przewodniczący: Sędziowie SN Filomena Barczewska (sprawozdawca).

Sędziowie: SN Marek Sychowicz, SA Barbara Kurzeja.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Aleksandra S. przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń na Życie S.A. w W. Inspektorat w B. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 stycznia 2004 r., kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego w B. z dnia 23 maja 2002 r.,

uchyla zaskarżony wyrok, z wyjątkiem orzeczenia oddalającego "apelację w pozostałej części" i sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w B. uwzględniając powództwo wyrokiem z dnia 7 lutego 2002 r. podwyższył rentę należną powodowi od pozwanego do kwoty 1.144,64 zł miesięcznie i zasądził rentę w tej wysokości za okres od lipca 2000 r.

Sąd ten ustalił, że w dniu 29 grudnia 1983 r. powód zawarł z poprzednikiem prawnym powoda umowę ubezpieczenia renty odroczonej, na podstawie której powód przy zawarciu umowy uiścił jednorazowo składkę ubezpieczeniową w kwocie 220.000 zł, a ubezpieczyciel zobowiązał się do wypłacania powodowi renty miesięcznej począwszy od ukończenia przez powoda 60 roku życia tj. od dnia 7 maja 2000 r. w kwocie 2.776,40 zł powiększonej o 11,5 % za każdy rok obowiązywania umowy. W maju 2000 r. pozwany zaoferował rentę w kwocie 61 zł miesięcznie a od stycznia 2001 r. w kwocie 67 zł miesięcznie.

Żądanie powoda odnośnie podwyższenia renty Sąd I instancji uznał za zasadne w świetle treści art. 358¹ § 3 k.c., gdyż od chwili zawarcia umowy nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza. Jako miernik waloryzacji Sąd przyjął przeciętne wynagrodzenie w gospodarce i ustalił w ten sposób wysokość na kwotę 1.502 zł, a ponieważ żądana kwota renty mieściła się w tej wysokości uznał, że żądanie podlega uwzględnieniu w całości i to poczynając od lipca 2000 r.

Na skutek apelacji pozwanego Sąd Okręgowy w B. wyrokiem z dnia 23 maja 2002 r. zmienił zaskarżony wyrok w pkt I i II w ten sposób, że podwyższył i zasądził należną powodowi rentę poczynając od dnia uprawomocnienia się wyroku zaś w pozostałej części powództwo i apelację oddalił. Sąd ten przyjął, że umówiona renta miesięczna podlegająca waloryzacji to 17.666 zł przed denominacją. Stosując jako miernik waloryzacji przeciętne wynagrodzenie i obciążając obie strony skutkami zmiany siły nabywczej pieniądza: powoda w 1/4 części, a ubezpieczyciela w 3/4 częściach, obliczył kwotę, która w przybliżeniu odpowiada kwocie ustalonej przez Sąd I instancji. Uznając więc wysokość zwaloryzowanej renty za prawidłowo ustaloną uznał, że brak było podstaw do uwzględnienia żądania za okres od lipca 2000 r. Wyrok bowiem w przedmiocie waloryzacji ma charakter konstytutywny z czego wypływa wniosek, że pozwany pozostaje w zwłoce dopiero do uprawomocnienia się wyroku. W tym więc tylko zakresie zdaniem Sądu II instancji zachodziła podstawa do zmiany wyroku na podstawie art. 386 § 1 k.p.c.

Powód w kasacji wniesionej od powyższego wyroku, powołując się na obie podstawy kasacyjne, wnosił o jego zmianę i oddalenie apelacji ewentualnie o uchylenie wyroku w pkt I, II i III i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Skarżący zarzucił naruszenie art. 378 § 1 k.p.c. oraz naruszenie art. 358¹ § 3 k.c. w związku z art. 354 § 1 k.c., a także art. 488, 476 i 481 k.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Nie jest zasadny zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c. poprzez rozpoznanie sprawy przez Sąd II instancji z naruszeniem granic apelacji. Wbrew stanowisku skarżącego pozwany w apelacji kwestionował nie tylko wysokość zwaloryzowanej renty, ale również zastosowanie waloryzacji od 2000 r. Mając powyższe na uwadze należy stwierdzić, że podstawa kasacyjna z art. 393¹ pkt 2 k.p.c. nie została wykazana.

Kasacja podlegała jednak uwzględnieniu wobec zasadności zarzutu naruszenia prawa materialnego, a w szczególności art. 358¹ § 3 k.p.c. Stosownie do treści tego przepisu wysokości lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego może być na żądanie wierzyciela zmieniona przez sąd jeżeli po powstaniu zobowiązania nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza. Waloryzacji podlegają tylko nie uiszczone jeszcze należności. Za trafnością tego stanowiska przemawia przepis art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. nowelizującej kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321), z którego wynika, że waloryzacja może dotyczyć zobowiązań pieniężnych jeszcze nie wykonanych. Przyjęcie bezwarunkowe świadczenia przez wierzyciela wywołuje bowiem skutek w postaci wygaśnięcia zobowiązania. Zobowiązanie, które wygasło nie może być poddawane waloryzacji (por. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1993 r. V CKN 74/93, OSNC 1994, z. 7-8, poz. 162). W powołanym orzeczeniu Sąd Najwyższy wyjaśnił jednak, że spełnienie świadczenia pieniężnego w nominalnej wysokości nie zawsze stanowi właściwe wykonanie zobowiązania (art. 354 k.c.), a zatem nie zawsze powoduje wygaśnięcie zobowiązania.

Waloryzacja nie następuje z mocy prawa, ale w przypadku zmiany siły nabywczej pieniądza mogą jej dokonać strony zawierając stosowną umowę, bądź na żądanie osoby uprawnionej może o niej orzec sąd.

Sąd II instancji trafnie przyjął, że wyrok sądu w przedmiocie waloryzacji określonego świadczenia ma charakter konstytutywny, wyprowadził jednak z tego błędny wniosek, że waloryzacja może obejmować tylko raty renty należne za okres po dacie prawomocności wyrok. Sąd Najwyższy wyjaśniał już, że nowe określenie wysokości renty wskutek waloryzacji może nastąpić wstecz, z tym że nie dalej niż do chwili, w której wystąpiła owa zmiana siły nabywczej pieniądza, a ponad to nie poza termin przedawnienia poszczególnych świadczeń rentowych (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 sierpnia 1991 r., III CZP 66/91, OSP 1992, z. 5, poz. 102). Uchwała ta spotkała się wprawdzie z krytyką w piśmiennictwie, ale tyko w zakresie zastosowania klauzuli waloryzacyjnej do zobowiązania z tytułu naprawienia szkody, oraz w zakresie stosowania przepisu art. 358¹ § 3 k.p.c. do świadczeń pieniężnych sprzed jego wejścia w życie (czyli sprzed 1 X 1990 r.) i to w sytuacji, gdy świadczenia rentowe w dawnej wysokości były wykonane przed tą datą. Za możliwością zrewaloryzowania wysokości poszczególnych rat renty wstecz, z tym że za okres po dniu 1 X 1990 r. opowiedział się pośrednio Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 grudnia 1990 r. III PZP 5/90 (OSNC 1991, z. 7, poz. 78). Również w piśmiennictwie przeważają wypowiedzi, że żądanie zmiany wysokości renty może obejmować okres wsteczny.

Skutek konstytutywny orzeczenia waloryzacyjnego oznacza tylko, że świadczenie pieniężne należy się wierzycielowi w nowej (zwaloryzowanej) wysokości dopiero od chwili uprawomocnienia się orzeczenia. Ma to znaczenie przy ocenie żądania odsetek, wierzyciel może bowiem żądać odsetek za czas opóźnienia w wykonaniu świadczenia (art. 481 § 1 k.c.), tym bardziej może żądać odsetek w przypadku zwłoki (476 k.c.). Wymagalność świadczeń rentowych przed datą wyroku waloryzacyjnego dotyczy tylko kwoty ustalonej w umowie, a nie kwoty zwaloryzowanej. Świadczenie w zwaloryzowanej wysokości należy się od daty prawomocności wyroku waloryzacyjnego. Za chwilę wymagalności należy uznać więc datę uprawomocnienia się orzeczenia zasądzającego zwaloryzowane świadczenie. Tak więc w razie opóźnienia w spełnieniu świadczenia wierzyciel może domagać się odsetek od kwoty zwaloryzowanej od momentu jej wymagalności.

Sąd II instancji błędnie więc przyjął, że kwestia mająca znaczenie dla żądania odsetek stała na przeszkodzie zwaloryzowaniu należnej powodowi renty za okres poprzedzający uprawomocnienie się wyroku.

Sądy przy tym rozbieżnie oceniając od jakiej daty wchodzi w grę waloryzacja rat renty, w ogóle nie wyjaśniły i nie ustaliły czy świadczenia renty zostały spełnione i za jaki okres oraz czy było właściwe wykonanie zobowiązania pieniężnego, a tym samym czy zobowiązanie z tego tytułu wygasło czy też nie.

Braki w zakresie ustaleń faktycznych uniemożliwiają prawidłowe zastosowanie konstrukcji z art. 358¹ § 3 k.p.c. W tym stanie uzasadniony jest z pełni wniosek powoda o uchylenie wyroku w zaskarżonej części. Na marginesie należy zwrócić uwagę, w związku z redakcją wyroku Sądu I instancji, że zgodnie z treścią art. 358¹ § 3 k.c. sąd może zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia wynikającego z umowy, nie może zaś orzekać o zmianie umowy.

Mając powyższe na uwadze na mocy art. 393¹³ k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 393¹⁹ k.p.c. orzeczono jak w sentencji.