Wyrok z dnia 2002-03-13 sygn. CKN 568/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

III CKN 568/99

Wyrok z dnia 13 marca 2002 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Antoni Górski.

Sędziowie SN: Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca), Marian Kocon.

Sentencja

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Teresy S. przeciwko P. S.A., Inspektoratowi w C. o rozwiązanie umowy i zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 13 marca 2002 r. na rozprawie kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 21 października 1998 r.,

I. oddala kasację w części kwestionującej początkową datę odsetek od zasądzonego roszczenia,

II. uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację powódki, co do dalszej kwoty z tytułu roszczenia głównego (pkt II) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania

III. odrzuca kasację w pozostałym zakresie.

Uzasadnienie

Sąd Wojewódzki w L. wyrokiem z dnia 22 grudnia 1997 r. rozwiązał z dniem 22 grudnia 1997 r. umowę ubezpieczenia renty odroczonej, zasądził od pozwanego na rzecz powódki 19.086,63 zł z ustawowymi odsetkami od uprawomocnienia się wyroku, oddalił powództwo w pozostałej części i orzekł o kosztach procesu.

Sąd ustalił, że dnia 30 sierpnia 1980 r. Teresa S. zawarła z poprzednikiem prawnym pozwanego - P. Inspektorat w K. umowę ubezpieczenia renty odroczonej. Tytułem składki wpłaciła 300.000 starych złotych dnia 29 sierpnia 1980 r. i 300.000 starych złotych dnia 29 października 1983 r. Ustalono, że renta będzie wypłacana od dnia 12 września 1990 r. Powódka pobierała ją do końca 1995 r. i otrzymała z tego tytułu łącznie 859, 70 zł. Zrezygnowała z renty w 1996 r., ponieważ nie odpowiadała jej wysokość zwaloryzowanego świadczenia.

Sąd pierwszej instancji uznał, że jest uzasadnione żądanie powódki o rozwiązanie umowy na podstawie art. 357¹ k.c. Składkę, którą powódka wpłaciła, zawierając umowę ubezpieczenia, Sąd zwaloryzował według przeciętnej płacy w gospodarce narodowej i ustalił jej aktualną wartość na 30.892,66 zł. Uznał też - po rozważeniu interesów obu stron - że wartość świadczenia należnego powódce na skutek rozwiązania umowy powinna odpowiadać połowie aktualnej wartości składki. Żądanie powódki z tego tytułu (30.000 zł) Sąd uwzględnił w zasądzonej wysokości uznając, że w pozostałym zakresie jest ono wygórowane. Apelację od wyroku wniosły obie strony. Powódka zaskarżyła orzeczenie w części oddalającej powództwo, a pozwany - w całości.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji i podwyższył zasądzona na rzecz powódki kwotę do 30.000 zł, z ustawowymi odsetkami od dnia wydania wyroku, oddalił w pozostałym zakresie apelację powódki i w całości apelację powoda oraz orzekł o kosztach postępowania odwoławczego.

Sąd odwoławczy, podzielając w zasadzie ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sadu pierwszej instancji, podwyższył zasądzoną kwotę, ponieważ trafny okazał się zarzut powódki, że wartość składki ubezpieczeniowej została zwaloryzowana błędnie na skutek oczywistej omyłki. Sąd wyraził też pogląd, że okoliczności sprawy i praktyka sądowa w podobnych sprawach przemawiają za przyjęciem korzystniejszego dla powódki obciążenia pozwanego skutkami zmiany stosunków po zawarciu umowy, ale - ze względu na związanie sądu żądaniem pozwu, które zostało w zakresie roszczenia głównego w całości uwzględniona - nie ma to wpływu na rozstrzygnięcie sprawy. Zasądzając odsetki od daty wydania wyroku, Sąd powołał się na charakter orzeczenia i praktykę sądową, która znalazła wyraz w przytoczonych orzeczeniach Sądu Najwyższego.

W kasacji, opartej na pierwszej podstawie z art. 393¹ k.p.c., powódka zarzuciła naruszenie art. 357¹ k.c. oraz art. 455 k.c. Podniosła także zarzut nieważności postępowania, która polega - jak wynika z treści uzasadnienia kasacji - na pozbawienie skarżącej możności obrony jej praw. Powołując się na wskazaną podstawę kasacyjną powódka wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania w celu "ustalenia i wypłaty zwaloryzowanej renty od 1 stycznia 1996 r. do dnia wydania wyroku oraz ustalenia bieżącego świadczenia rentowego". W razie niemożliwości uwzględnienia tego wniosku, powódka zażądała zmiany wyroku przez rozwiązanie umowy ubezpieczeniowej z dniem 18 czerwca 1996 r. i zasądzenie odsetek ustawowych od dnia 18 czerwca 1996 r. bądź o "uchylenie wyroku i zasądzenie" z tytułu zwrotu składki ubezpieczeniowej ⁴/5 jej aktualnej wartości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przede wszystkim rozważenia wymaga zarzut nieważności postępowania, ponieważ powoduje on najdalej idące konsekwencje procesowe. Z akt sprawy wynika, że powódka -wbrew twierdzeniom zawartym w kasacji - działała przed sądem pierwszej i drugiej instancji z pełnomocnikiem z wyboru. Samodzielnie wystąpiła tylko na pierwszej rozprawie przed Sądem Okręgowym. Okoliczność, że adwokat, który sporządził w sprawie apelację, nie stawił się na rozprawę przed Sądem odwoławczym, mimo przedstawionego zawiadomienia, nie zmienia oceny, że skarżąca działała w sprawie z profesjonalnym pełnomocnikiem. W tej sytuacji zarzut nieważności postępowania, z powodu pozbawienia powódki możliwości obrony swych praw, należało uznać za oczywiście nieuzasadniony.

Również chybiony jest zarzut naruszenia art. 455 k.c., które - zdaniem skarżącej - nastąpiło na skutek zasądzenia ustawowych odsetek od daty wydania wyroku, zamiast od daty doręczenia pozwu. Trafne jest bowiem stanowisko Sądu Apelacyjnego, że odsetki od świadczenia ustalonego na podstawie art. 357¹ k.c. należą się dopiero od daty wydania wyroku. Również w tym wypadku, podobnie jak w razie zaistnienia przesłanek z art. 358 § 3 k.c. - zmiana wysokości świadczenia nie następuje z mocy prawa. Konieczna jest inicjatywa wierzyciela, któremu jednak nie przysługuje roszczenie w znaczeniu materialno-prawnym. Jest on tylko uprawniony do żądania waloryzacji. Dlatego - jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 kwietnia 1999 r., I PRN 49/94 (OSNAP 1994/7/113), cytowanym przez Sąd Apelacyjny - nie można przed waloryzacją mówić o opóźnieniu dłużnika w wykonaniu zobowiązania. Skutki w postaci waloryzacji następują dopiero z mocy orzeczenia sądu, które ma charakter konstytutywny. Z przedstawionych powodów, kasacja w części kwestionującej rozstrzygnięcie w przedmiocie żądania odsetek za okres do wydania wyroku ulega oddaleniu, jako oparte na nieusprawiedliwionej podstawie (art. 393¹² k.p.c.).

Słuszny natomiast okazał się zarzut naruszenia art. 357¹ k.c., który zdaniem skarżącej -polega na uznaniu, że sąd dokonując zmiany wysokości świadczenia na podstawie tego przepisu jest związany żądaniem pozwu.

Trafnie skarżąca podniosła, wskazując na wypowiedzi w piśmiennictwie prawniczym, że przepis art. 357¹ k.c. należy do tzw. prawa sędziowskiego i stanowi lex specialis w stosunku do art. 321 k.p.c. To oznacza, że w sprawie dotyczącej zastosowania klauzuli rebus sic staribus, sąd nie jest związany żądaniem pozwu. W tej sytuacji - wbrew zaopatrywaniu Sądu odwoławczego - żądanie powódki, aby sąd zasądził na jej rzecz z tytułu zwaloryzowanej składki ubezpieczeniowej 30.000 zł nie stanowiło przeszkody do zasądzenia wyższej kwoty, zwłaszcza, że w ocenie sądu przemawiała za tym prawidłowa ocena interesów stron. Z przedstawionych powodów kasację w omawianym zakresie należało uznać za opartą na usprawiedliwionej podstawie i orzec, jak w pkt II sentencji wyroku (art. 393¹³ § 1 k.p.c.). W pozostałym zakresie kasacja podlega odrzuceniu jako niedopuszczalna (art. 393⁸ § 1 k.p.c. w wersji sprzed 1 lipca 2000 r.). Jak wynika z apelacji, powódka zaskarżyła wyrok sądu pierwszej instancji w części oddalającej powództwo. To oznacza, że wyrok w części nie zaskarżonej (rozwiązanie umowy i zasądzenie kwoty 19.086,69 zł uprawomocnił się i w tym zakresie sprawa nie mogła być przedmiotem postępowania przed Sądem odwoławczym. W konsekwencji kasacja, kwestionująca rozstrzygnięcie sprawy w zakresie nie objętym orzeczeniem Sądu Apelacyjnego, jest niedopuszczalna (art. 392 § 1 k.p.c. w wersji sprzed 1 lipca 2000 r.) i podlega odrzuceniu.

Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.