Wyrok z dnia 2001-07-25 sygn. I CKN 127/01

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKN 127/01

Wyrok z dnia 25 lipca 2001 r.

Przewodniczący: SSN Tadeusz Wiśniewski.

Sędziowie: SN Tadeusz Żyznowski, del. SA Jan Górowski (sprawozdawca).

Protokolant: Ewa Krentzel.

Uzasadnienie

Powódka Janina W. w pozwie z dnia 8 lipca 1997 r. skierowanym przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń na Życie S.A. wniosła o podwyższenie renty od dnia 29 marca 1995 r. z kwoty 5 zł do kwoty 600 zł miesięcznie i od dnia 1 listopada 1996 r. z kwoty 77 zł do kwoty 600 zł miesięcznie, wraz z ustawowymi odsetkami.

Wyrokiem z dnia 18 grudnia 1997 r. Sąd Rejonowy w Mielcu podwyższył rentą do kwoty 450 zł miesięcznie począwszy od 29 marca 1995 r., wraz z ustawowymi odsetkami i w pozostałej części powództwo oddalił.

Niespornym było, że strony łączy umowa renty odroczonej, na podstawie której powódka w lipcu 1977 r. wpłaciła tytułem składki kwotą 80.000 starych zł oraz w sierpniu 1977 r. kwotę 20.000 starych zł. Ubezpieczyciel zobowiązał się wypłacać powódce od 29 marca 1995 r., to jest po 19 latach i ukończeniu przez powódką 60 lat, rentą w kwocie 50.000 starych zł. W 1984 r. zrewaloryzował świadczenie powódki o kwotę 29.200 starych zł. Powszechny Zakład Ubezpieczeń wypłacał powódce rentą w kwocie 5 zł miesięcznie od 29 marca 1996 r. i w kwocie 77 zł miesięcznie od 1 listopada 1996 r. W 1976 r. przeciętne wynagrodzenie wynosiło 4.281 starych zł, przeciętna emerytura miała wysokość 2.062 starych zł, a przeciętna renta osiagnęła wysokość 1.402 starych zł. Wpłacona przez powódkę składka w 1977 r. stanowiła 23,36 przeciętnych wynagrodzeń, 48,49 przeciętnych emerytur i 73,32 przeciętnych rent. W 1976 r. za kwotę 100.000 starych zł można było wybudować budynek mieszkalny w stanie surowym o powierzchni 100 m².

W listopadzie 1996 r. przeciętne wynagrodzenie wynosiło 873 zł, przeciętna emerytura wynosiła 619,15 zł, a przeciętna renta miała wysokość 434,89 zł. Powódka mieszka wraz z mężem w domu jednorodzinnym i otrzymuje z ubezpieczenia społecznego rentę w kwocie 300 zł miesięcznie.

Apelacje od wyroku Sądu Rejonowego wniosły obydwie strony.

Wyrokiem z dnia 28 kwietnia 1998 r. Sąd Wojewódzki w Rzeszowie zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że podwyższył do kwoty 600 zł miesięcznie dla powódki od strony pozwanej rentę od dnia 29 marca 1995 r., z ustawowymi odsetkami od zaległych rat po 450 zł miesięcznie od dnia 18 grudnia 1997 r., zaś od rat po 150 zł miesięcznie od dnia 28 kwietnia 1998 r. i w pozostałej części powództwo oraz apelacje obydwu stron oddalił.

Sąd Wojewódzki w zasadzie przyjął niesporną podstawę faktyczną wyroku Sądu pierwszej instancji za własną, przy czym dodatkowo na podstawie opinii biegłego ustalił, że wpłacona przez powódkę w 1977 r. kwota 100.000 starych złotych, po dokonaniu jej waloryzacji według wskaźnika przeciętnego wynagrodzenia, przeciętnej emerytury i przeciętnej renty, po uśrednieniu na lata 1995 i 1996 odpowiadała kwocie 24.422,91 zł.

Sąd drugiej instancji stwierdził, że skoro renta miała stanowić proporcjonalnie połowę wpłaconej składki, to musiałaby odpowiadać obecnie według wyliczenia rachunkowego kwocie 12.212 zł. Powołując się na interesy obydwu stron, na ich zamiar i oczekiwania przy zawieraniu umowy ocenił, że powództwo na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. jest, co do roszczenia głównego, w całości uzasadnione.

Kasację złożył pozwany Powszechny Zakład Ubezpieczeń. Powołując podstawy kasacji, określone w art. 393¹ k.p.c., zarzucił naruszenie prawa materialnego, to jest art. 358¹ § 3 k.c. przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie. Zaskarżył wyrok Sądu Wojewódzkiego w części, w jakiej została zasądzona nim renta w kwocie powyżej 130 zł miesięcznie, a także co do odsetek od zaległych rat za okres sprzed daty wyroku Sądu drugiej instancji. Wniósł o jego uchylenie w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, bądź o zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie renty w kwocie po 130 zł miesięcznie od dnia 28 kwietnia 1998 r. z ustawowymi odsetkami od zaległych rat.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ogólnikowe powołanie się przez skarżącego na podstawy kasacji (w liczbie mnogiej) było wadliwe w odniesieniu do podstawy z art. 393¹ pkt 2 k.p.c. Skarżący nie przytoczył bowiem żadnego przepisu postępowania, który miałby zostać naruszony. W judykaturze wielokrotnie zwracano uwagę, że koniecznym elementem określenia podstaw kasacyjnych, unormowanych w Kodeksie postępowania cywilnego w sposób abstrakcyjny, jest dokładne wskazanie przepisów prawa materialnego lub procesowego, które zdaniem skarżącego zostały przez Sąd drugiej instancji naruszone (por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1997 r., III CKN 13/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 114, albo wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1997 r., II CKN 16/97 niepubl.). Ponieważ jednak zarzut wypełniający pierwszą podstawę kasacyjną został sformułowany przez pozwaną spółkę prawidłowo, kasację należało rozpoznać (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 1997 r., II CKN 460/97 niepubl. oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 1998 r., III CZ 60/98, OSNC 1998, nr 11, poz. 190).

Wyrażona w art. 358¹ § 3 k.c. podstawowa przesłanka waloryzacji "istotna zmiana siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania", wobec hiperinflacji, jaka wystąpiła w 1989 r. i w latach następnych, nie mogła budzić żadnych wątpliwości. Należało zatem odpowiedzieć, czy ze względu na dalsze wymogi waloryzacji, konkretny stan faktyczny sprawy został podciągnięty prawidłowo pod abstrakcyjny stan faktyczny zawarty w powołanej normie prawnej.

Ustawodawca nie zawarł w treści art. 358¹ § 3 k.c. ściśle skonkretyzowanych mierników waloryzacji, nakazując Sądowi każdorazowo rozważenie interesów obydwu stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Wypływa stąd wniosek, że o stopniu waloryzacji decydują okoliczności konkretnej sprawy, a ocena jej przesłanek pozostawiona jest sędziowskiemu uznaniu. Jak to wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z dnia 10 kwietnia 1992 r., III CZP 126/91, OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 121 - przy zmianie wysokości renty nie jest podstawową przesłanką społeczno-gospodarczy cel, jakiemu ma służyć umowa ubezpieczenia. Sam zamiar i oczekiwania ubezpieczającego nie mogą być rozstrzygające; w równym stopniu wymagają oceny okoliczności określające możliwości ubezpieczyciela, którego aktywa uległy także w wyniku hiperinflacji deprecjacji. Niewątpliwie zatem jako miernik waloryzacji należało odrzucić wskaźnik inflacji i pokierować się - mając na uwadze okoliczności sprawy - wysokością średniej renty płaconej przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w okresie zawierania umowy ubezpieczenia i w okresie rozstrzygania sprawy. Renta w pełnej wysokości (434,89 zł miesięcznie) uwzględniałaby jednak tylko interes powódki i w związku z tym trafny był zarzut kasacji, że Sąd Wojewódzki nie uwzględnił w najmniejszym nawet stopniu interesu ubezpieczyciela. Strona pozwana przez okres około 12 lat dysponowała świadczeniem powódki stanowiącym znaczną wartość i to w warunkach normalnej zmiany stosunków społeczno-gospodarczych (czyli przez okres 67% okresu ubezpieczenia). Skarżący dysponując składką w tym czasie powinien jako profesjonalista znacząco powiększyć swoje aktywa, także w zakresie majątku trwałego niepodlegającego wprost inflacji. Skoro zatem tylko przez 33% okresu ubezpieczenia składka ta straciła dla pozwanej spółki realną wartość ekonomiczną, to należało w tej proporcji obciążyć skutkami inflacji powódkę, uwzględniając w ten sposób interes ubezpieczyciela (434,89 zł: 100 x 67% = 291 zł).

Ponieważ sama waloryzacja ma charakter indywidualny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 1993 r., III CRN 46/93, OSNCP 1994, nr 4, poz. 93), trzeba było uwzględnić dalsze czynniki mające wpływ na wysokość świadczenia (np. wiek, stan zdrowia powódki, wysokość renty otrzymywanej z ubezpieczenia społecznego). Wyważając te wszystkie interesy w granicach zasługujących na ochronę, przy utrzymaniu właściwego między innymi stosunku, co oznacza, że interes powódki może i powinien być zaspokojony tylko do granic kolizji z takim interesem strony pozwanej, należało dojść do konkluzji, iż adekwatnym świadczeniem będzie renta po 300 zł miesięcznie.

Renta uiszczana przez ubezpieczyciela od samego początku, to jest od dnia 29 marca 1995 r., miała całkowicie symboliczny wymiar, a jej wypłata - w świetle stanowiska powódki, która sprzeciwiała się świadczeniu w tej wysokości, nie stanowiła należytego wykonania zobowiązania (por. np. uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 3 października 1990 r., III CZP 49/90, OSNCP 1991, nr 4, poz. 46; z dnia 20 marca 1992 r., III CZP 14/92, OSNCP 1999, nr 9, poz. 141 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1993 r., I CRN 74/93, OSNCP 1994, nr 7-8, poz. 162). Konstytutywny zatem charakter wyroku nie był przeszkodą rewaloryzacji rat renty od początku, to jest od powstania obowiązku ich płatności. Waloryzacja należności głównej nie wyłącza żądania zasądzenia odsetek. Wysokość odsetek ustawowych należnych w danym okresie powinno się uwzględniać jako jeden z elementów podlegających ocenie Sądu przy zastosowaniu art. 358¹ § 3 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 września 1993 r., I PRN 70/93, OSNCP 1994, nr 5, poz. 113). Do momentu wydania wyroku waloryzacyjnego ze względu na jego konstytutywny charakter nie można przyjmować, aby dłużnik pozostawał w opóźnieniu ze spełnieniem objętego nim świadczenia, co jest, stosownie do art. 481 k.c., ustawową przyczyną płatności odsetek. Wierzyciel zatem nie może żądać odsetek od świadczenia przed ukształtowaniem jego treści przez sąd w wyroku, gdyż do tego czasu dłużnik nie mógł popaść w opóźnienie (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 października 1997 r., I PKN 314/97, OSNAP 1998, nr 14, poz. 426).

Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 393¹⁵ k.p.c. i art. 393¹² k.p.c. w brzmieniu sprzed 1 lipca 2000 r.).