Postanowienie z dnia 1979-01-27 sygn. IV KZ 207/78

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV KZ 207/78

Postanowienie z dnia 27 stycznia 1979 r.

Nieprzeprowadzenie w postępowaniu przygotowawczym dowodu z opinii sądowo-psychiatrycznej w wypadku, gdy na podstawie ujawnionych okoliczności zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności sprawcy, uznać należy za istotny brak postępowania przygotowawczego.

Przewodniczący: sędzia T. Majewski. Sędziowie: W. Ochman (sprawozdawca), J. Pustelnik.

Prokurator Prokuratury Generalnej: P. Lech.

Sąd Najwyższy w sprawie Marka H., oskarżonego z art. 148 § 1 k.k. w związku z art. 60 § 1 i 3 k.k., po rozpoznaniu zażalenia Prokuratora Rejonowego w Ostrowcu Św. na postanowienie Sądu Wojewódzkiego w Kielcach z dnia 27 lipca 1978 r. co do zwrotu sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego i po wysłuchaniu wniosku prokuratora

postanowił zaskarżone postanowienie utrzymać w mocy.

Uzasadnienie

(...) Sąd Wojewódzki w Kielcach postanowieniem z dnia 27 listopada 1978 r. na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.k. postanowił akta sprawy karnej przeciwko Markowi H., oskarżonemu z art. 148 § 1 k.k. w związku z art. 60 § 1 i 3 k.k., zwrócić Prokuraturze Rejonowej w Ostrowcu Św. w celu usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego w drodze przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych psychiatrów dla ustalenia cech osobowości oraz poczytalności oskarżonego w czasie popełnienia przestępstwa (...).

Postanowienie Sądu Wojewódzkiego zaskarżył Prokurator Rejonowy w Ostrowcu Św., zarzucając obrazę art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k., polegającą na jego zastosowaniu, mimo braku ku temu podstaw faktycznych oraz prawnych, i wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu w Kielcach do merytorycznego rozstrzygnięcia (...).

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zażalenie nie jest zasadne.

W związku z treścią postanowienia Sądu Wojewódzkiego i treścią zażalenia Prokuratora Rejonowego nasuwają się dwa zagadnienia wymagające rozważenia, a mianowicie czy w postępowaniu przygotowawczym istniały okoliczności uzasadniające wątpliwości co do poczytalności oskarżonego, w razie zaś ich powzięcia - czy do przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych lekarzy psychiatrów i psychologów zobowiązany był prokurator w toku postępowania przygotowawczego, czy też sąd w postępowaniu sądowym po wpłynięciu aktu oskarżenia.

Należy na wstępie stwierdzić, że słusznie Sąd Wojewódzki, po wpłynięciu aktu oskarżenia, a przed przekazaniem sprawy do merytorycznego jej rozpoznania na rozprawie, poddał kontroli akt oskarżenia i zebrany w postępowaniu przygotowawczym materiał dowodowy w sprawie. Jest bowiem rzeczą zrozumiałą, że tego rodzaju sądowa kontrola - formalna i merytoryczna - aktu oskarżenia i zebranego w postępowaniu przygotowawczym materiału dowodowego w sprawie - na podstawie uprawnienia określonego w art. 298 i 299 k.p.k. - pozwala na podjęcie przez sąd decyzji już w tej fazie postępowania, mających na celu przygotowanie sprawy do jej prawidłowego merytorycznego rozstrzygnięcia i sprawnego przeprowadzenia postępowania sądowego.

Słusznie Sąd Wojewódzki podniósł w uzasadnieniu postanowienia te okoliczności, ujawnione już w postępowaniu przygotowawczym, które wskazywały na konieczność przeprowadzenia dowodu z opinii sądowo-psychiatrycznej w celu ustalenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonego. Okoliczności te - w postaci orzeczenia komisji poborowej oraz zaświadczeń i opinii o oskarżonym od młodych lat jego życia - wymagały sprawdzenia, oceny i zajęcia stanowiska w formie przewidzianej w przepisach kodeksu postępowania karnego.

Sąd Najwyższy nie podziela wyrażonego w zażaleniu stanowiska Prokuratora Rejonowego, że w sprawie oskarżonego Marka H. spełnione zostały wszystkie wymagania postępowania przygotowawczego określone w art. 261 i 275 § 1 i art. 8 k.p.k., że ustalenia dotyczące danych o osobie oskarżonego przeprowadzone zostały nawet w szerszym zakresie w stosunku do wymagań określonych w art. 8 k.p.k.

Należy przede wszystkim stwierdzić, że dotyczące osoby oskarżonego, a wyliczone w art. 8 k.p.k. okoliczności (tzw. dane osobopoznawcze), zawierają w sobie merytoryczną treść i istota ich nie polega na formalnym tylko ich ustaleniu w kolejności wyliczonej w tym przepisie. Nie jest więc wystarczające samo zebranie tych danych, lecz ich rozważenie w celu ustalenia cech osobowości i charakteru oskarżonego, pobudek i motywów jego działania, jego poziomu umysłowego, inteligencji oraz doświadczenia życiowego i zawodowego. Dane te należycie rozważone mają istotne znaczenie już w toku postępowania przygotowawczego, chociażby przy ustalaniu okoliczności zarzucanego oskarżonemu przestępstwa. Należyta ocena danych o osobie oskarżonego (a więc i co do jego stanu psychicznego) może doprowadzić do podjęcia decyzji o konieczności przeprowadzenia dowodu z opinii sądowo-psychiatrycznej, jeżeli w związku z ujawnionymi w postępowaniu okolicznościami istnieje uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności.

W postępowaniu przygotowawczym ujawniona została okoliczność, że oskarżony był badany przez lekarza psychiatrę w poradni zdrowia psychicznego na podstawie skierowania Wojskowej Komisji Poborowej w jesieni 1972 r. Lekarz psychiatra rozpoznał wówczas u oskarżonego psychopatię - anomalię charakteru miernie upośledzającą zdolności adaptacyjne i kompensacyjne. Na tej podstawie komisja poborowa zwolniła oskarżonego ze służby wojskowej (kategoria "D"). W postępowaniu przygotowawczym ujawniono również inne okoliczności dotyczące dotychczasowego sposobu postępowania i zachowania się oskarżonego, wskazujące na ujemne cechy jego charakteru, istotne dla oceny pschiatrycznej, jak też i psychologicznej jego stanu psychicznego. W związku z danymi co do stanu psychicznego i osobowości oskarżonego rozważenia wymagały również okoliczności podane przez oskarżonego w protokołach przesłuchania, w których podał, że ma zaniki pamięci i jest nadpobudliwy.

Tak więc ujawnione w postępowaniu przygotowawczym okoliczności dotyczące osobowości i stanu psychicznego oskarżonego wymagały rozważenia, sam fakt bowiem ich ujawnienia nie mógł nie nasuwać uzasadnionych wątpliwości co do jego poczytalności.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego ustaliło, że art. 70 § 1 pkt 2 k.p.k., stanowiąc o uzasadnionej wątpliwości co do poczytalności oskarżonego, ma na względzie wątpliwość nasuwającą się z powodu okoliczności, które ujawniły się w toku postępowania w danej sprawie (por. OSNKW 1974, z. 12, poz. 219); do uznania zaś, że zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego, nie jest konieczne, aby wątpliwość w tym zakresie miała charakter ewidentny; wystarczające jest bowiem uprawdopodobnienie tego, że poczytalność oskarżonego mogła być w czasie popełnienia przestępstwa co najmniej ograniczona (por. OSNKW 1977, z. 12, poz. 138).

W tak istotnej kwestii, jak poczytalność oskarżonego w sprawie o zabójstwo, którego dokonanie zarzuca się oskarżonemu z zamiarem bezpośrednim i przy ustaleniu okoliczności ujawnionych w toku postępowania przygotowawczego, o których była mowa, a w uzasadnieniu aktu oskarżenia stwierdza się, że oskarżony Marek H.: "(...) z powodów, których w sposób jednoznaczny nie zdołano w wyniku śledztwa ustalić", zaatakował R.W. - przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych lekarzy psychiatrów było konieczne. Decyzja o przeprowadzeniu lub nieprzeprowadzeniu dowodu z opinii sądowo-psychiatrycznej w celu ustalenia stanu poczytalności oskarżonego, jeżeli okoliczności ujawnione w toku postępowania wskazują i uzasadniają taką konieczność, nie może zależeć tylko od swobodnego uznania sądu lub prokuratura. O konieczności bowiem przeprowadzenia takiego dowodu decydują zaistniałe uprzednio obiektywne okoliczności, które nie mogą pozostawać bez wpływu na przekonanie sędziego lub prokuratora co do istnienia wątpliwości co do stanu poczytalności oskarżonego.

Prokurator w zażaleniu słusznie podniósł, że kwestia poczytalności sprawcy wchodzi w zakres jego winy i że wyjaśnienie okoliczności sprawy obejmuje również ustalenie winy, jednakże nie uznał za konieczne okoliczności tych wyjaśnić, uznając, że nie zaszła wątpliwość co do poczytalności sprawcy.

Przeprowadzenie dowodu z opinii sądowo-psychiatrycznej w celu ustalenia poczytalności oskarżonego nie może być również uzależnione od złożenia lub niezłożenia przez występującego w sprawie obrońcę odpowiedniego wniosku lub też od wniosku samego oskarżonego albo innych uczestników postępowania, jeżeli okoliczności uzasadniające konieczność przeprowadzenia tego rodzaju badań ujawnione zostały w toku postępowania karnego.

Nie może mieć decydującego znaczenia również nieprzeprowadzenie tego rodzaju badań w poprzednich postępowaniach karnych w sprawach przeciwko oskarżonemu, w których został skazany w latach 1970 i 1973 (...).

Prokurator w zażaleniu wyraził pogląd, że badanie psychiatryczne oskarżonego może być dokonane przez sąd na pierwszej rozprawie, a w związku z tym brak również i z tego względu podstaw do przekazania sprawy prokuratorowi w celu przeprowadzenia tej czynności.

W kwestii tej decydujące znaczenie ma ocena, czy nieprzeprowadzenie badań sądowo-psychiatrycznych należy uznać za istotny brak postępowania przygotowawczego i czy usunięcie tego braku przez sąd spowodowałoby znaczne trudności (art. 299 § 1 pkt 2 k.p.k.).

Celem postępowania przygotowawczego jest przede wszystkim ustalenie, czy rzeczywiście zostało popełnione przestępstwo, oraz wszechstronne wyjaśnienie okoliczności sprawy (także dotyczące kwestii poczytalności sprawcy). W związku z tym nieprzeprowadzenie w postępowaniu przygotowawczym dowodu z opinii sądowo-psychiatrycznej w wypadku, gdy na podstawie ujawnionych okoliczności zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności sprawcy, uznać należy za istotny brak postępowania przygotowawczego; tym bardziej w sprawie niniejszej było to konieczne, w postępowaniu przygotowawczym bowiem nie ustalono w sposób jednoznaczny pobudek działania oskarżonego, któremu zarzuca się popełnienie przestępstwa zabójstwa z zamiarem bezpośrednim w warunkach określonych w art. 60 § 1 i 3 k.k.

Konieczność usunięcia istotnych braków postępowania przygotowawczego - wbrew odmiennemu poglądowi wyrażonemu w zażaleniu - w niczym nie godzi w "suwerenne uprawnienia" organów prokuratury, lecz służyć powinno wszechstronnemu wyjaśnieniu okoliczności sprawy w postępowaniu przygotowawczym zgodnie z jego celami (art. 261 k.p.k.) i zgodnie z zasadami postępowania karnego określonymi w art. 2 § 1 k.p.k.

Sąd Wojewódzki słusznie uznał, że w sprawach o przestępstwa zagrożone najwyższym wymiarem kary badania psychiatryczne połączone są zazwyczaj z obserwacją w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym; wskazuje na to praktyka sądowa i doświadczenie życiowe (art. 4 § 1 k.p.k.). Jeżeli Sąd Wojewódzki podjął decyzję o zwrocie - z przyczyn wskazanych w uzasadnieniu - sprawy Prokuraturze Rejonowej już w początkowej fazie postępowania sądowego, to uznać należy decyzję tę za słuszną, uzupełnienie bowiem przez sąd materiału dowodowego w zakresie ustalenia stanu poczytalności oskarżonego spowodowałoby znaczne przedłużenie postępowania sądowego (...).

OSNKW 1979 r., Nr 5, poz. 60