Uchwała z dnia 1990-10-12 sygn. V KZP 27/90

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V KZP 27/90

Uchwała 7 sędziów z dnia 12 października 1990 r.

Podstawowym kryterium określającym pojęcie mienia znacznej wartości w chwili czynu powinna być wielokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, ustalonego na podstawie ostatnich - w odniesieniu do czasu popełnienia przestępstwa - urzędowych danych ogłaszanych przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, stosownie do przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, przy czym jako orientacyjny miernik tak rozumianego mienia znacznej wartości należy przyjąć przelicznik nie mniejszy niż 50.

Przewodniczący: Prezes Sądu Najwyższego A. Murzynowski. Sędziowie: J. Bratoszewski, A. Deptuła, H. Gordon-Krakowska, L. Misiurkiewicz (sprawozdawca), A. Michalczyk, B. Nizieński.

Prokurator w Ministerstwie Sprawiedliwości: R. Stefański.

 Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 12 października 1990 r. wniosku Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 20 września 1990 r. o podjęcie przez skład siedmiu sędziów uchwały dotyczącej wyjaśnienia zagadnienia prawnego:

"Jakie kryteria powinny określać pojęcie «mienie znacznej wartości»?"

u c h w a l i ł

udzielić odpowiedzi jak wyżej.

 Uzasadnienie

 Ustawą z dnia 23 lutego 1990 r. o zmianie kodeksu karnego i niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 14, poz. 84) - przez uchylenie § 9 art. 120 k.k. - usunięto kwotowe określenie mienia znacznej wartości, w następstwie czego znamię przestępstw przewidzianych w art. 201, 203 § 2¹, art. 215 § 2, art. 221 § 4, art. 223 § 3 k.k. pozbawione zostało ustawowego minimalnego odpowiednika.

Brak określenia przez ustawodawcę, co należy rozumieć przez pojęcie "mienie znacznej wartości", powoduje, że pojęcie to stało się ocenne i wymaga wskazania przesłanek, które ocenę tę będą kształtowały w miarę jednolicie, zapobiegając rozbieżnościom w orzecznictwie.

Niezależnie od tego, że norma prawa materialnego powinna mieć przede wszystkim charakter gwarancyjny, w grę wchodzą ponadto argumenty natury procesowej, wymagające określenia pojęcia "mienie znacznej wartości."

Ustawą z dnia 13 lipca 1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych (...) (Dz. U. Nr 53, poz. 306) - art. 4 wprowadzono zmianę do art. 17 k.p.k. Przestępstwa przewidziane w art. 201 i 215 § 2 k.k. - pomimo że stosownie do zmian wprowadzonych ustawą z dnia 23 lutego 1990 r. o zmianie kodeksu karnego (Dz. U. Nr 14, poz. 84) przestały być zbrodnią - należą nadal do właściwości sądu wojewódzkiego jako pierwszej instancji; podobnie jak przestępstwo określone w art. 203 § 2¹ k.k.

W tych zatem warunkach zaistniała potrzeba rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy, jakie kryteria należy mieć na względzie, ustalając na użytek praktyki w zakresie stosowania wymienionych na wstępie przepisów - jako dotyczących przestępstw kwalifikowanych (art. 199 § 1, art. 203 § 1, art. 215 § 1, art. 221 § 1-3, art. 222 § 1-4 k.k.) - orientacyjną granicę, od której wartość mienia mieści się w pojęciu "mienie znacznej wartości".

Pojęcie to należy niewątpliwie odnieść do aktualnej sytuacji ekonomicznej i realnej wartości złotówki, które zmieniły się zasadniczo od momentu, kiedy obowiązujący wówczas § 9 art. 120 k.k. stanowił, że przez mienie znacznej wartości należało rozumieć mienie o wartości przekraczającej 2.000.000 zł.

Ustalenia konkretnej wartości mienia dokonuje się według cen obowiązujących w czasie i miejscu popełnienia czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary, które - jak w przeszłości - nie są już cenami detalicznymi ustalanymi przez państwo. W warunkach gospodarki rynkowej wartość mienia wyznaczają ceny rynkowe - różnorodne i zmieniające się; podobnie jak zmienia się stopień inflacji, siła nabywcza pieniądza, wynagrodzenia.

Pojęcie mienia znacznej wartości - jako ustawowe znamię przestępstwa - nie jest w swej istocie doskonałe, a pozbawione ustawowego określenia staje się trudne do wykładni, zwłaszcza w okresie nasilonych i zmieniających się procesów inflacyjnych. Ponadto należy mieć na względzie tę zasadniczą okoliczność, że istota pojęcia "mienie znacznej wartości" ma to samo znaczenie od momentu wejścia w życie kodeksu karnego. Wobec tego celowe jest nawiązanie do początku obowiązywania przepisów dotyczących przestępstw, znamieniem których jest "mienie znacznej wartości", określone ustawowo w art. 120 § 9 k.k. (z kolejnymi zmianami) do chwili jego uchylenia.

W 1969 r. i w okresie lat siedemdziesiątych, do chwili wejścia w życie ustawy z dnia 26 maja 1982 r. o zmianie niektórych przepisów prawa karnego (...) (Dz. U. Nr 16, poz. 125), "mienie znacznej wartości" określone zostało jako mienie o wartości przekraczającej 100.000 zł, następnie - w wyniku zmiany § 9 art. 120 k.k. - przez mienie znacznej wartości rozumiano mienie o wartości przekraczającej 300.000 zł, w ustawie zaś z dnia 17 czerwca 1988 r. o zmianie niektórych przepisów prawa karnego (...) (Dz. U. Nr 20, poz. 135) jako nominalny odpowiednik znamienia "znaczna" przyjęto mienie o wartości przekraczającej 2.000.000 zł.

Analizując pierwsze określenie "mienia znacznej wartości" w art. 120 § 9 k.k., odnieść je należy do ówczesnym cen, kosztów utrzymania i płac, aby w ten sposób dotrzeć do intencji ustawodawcy. Niewątpliwie chodziło o poważne wypadki zarówno zagarnięcia mienia, jak i inne przestępstwa, których znamieniem jest "mienie znacznej wartości" (pojęcie "znaczna" jest synonimem "dość duża", "pokaźna").

W polu widzenia należy mieć obowiązujące w tamtym czasie ceny zarówno na podstawowe artykuły, jak i trwałego użytku, w tym o charakterze luksusowym, jak również przeciętne płace, świadczenia emerytalno-rentowe, odnosząc je do obecnych cen, kosztów utrzymania i przeciętnych wynagrodzeń w zmienionych realiach sytuacji ekonomicznej kraju.

W warunkach gospodarki rynkowej najbardziej uchwytnym zjawiskiem jest zmieniające się przeciętne wynagrodzenie, i właśnie do niego należy odnieść, w całokształcie przesłanek określających wartość od strony ekonomicznej, pojęcie "mienie znacznej wartości".

Z danych zawartych w rocznikach statystycznych i obwieszczeniu Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 25 maja 1990 r. (Mon.Pol. Nr 21, poz. 171), dotyczących zwłaszcza lat 1969, 1970, 1981, 1987, 1988, wynika, że kolejne ustawowe ustalenia "mienia znacznej wartości" w art. 120 § 9 k.k. w stosunku do przeciętnego wynagrodzenia pracowników w gospodarce uspołecznionej odpowiadały właśnie jego wielokrotności, dla której przelicznik kształtował się w granicach 50-26 z okresowymi kolejnymi zmianami (13-11), przy uwzględnieniu w miarę stabilnych cen i płac w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych oraz czasu obowiązywania ustawowego nominalnego odpowiednika mienia znacznej wartości określonego kolejno jako mienie o wartości przekraczającej 100.000 zł, 300.000 zł i 2.000.000 zł, i jednoczesnej zmianie - niezależnie od jej nasilenia - wspomnianych wskaźników.

W 1969 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie pracowników w gospodarce uspołecznionej wynosiło 2.174 zł, a w 1970 r. - 2.235 zł i w odniesieniu do mienia znacznej wartości przekraczającej 100.000 zł stanowiło około 1/50 tej wartości (mienie znacznej wartości - pięćdziesięciokrotność przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia). Porównując więc kwotowe ustalenia mienia znacznej wartości w chwili wejścia w życie kodeksu karnego (tj. w dniu 1 stycznia 1970 r.), z przeciętną miesięczną w tym czasie płacą i zachowując ten właśnie punkt odniesienia jako najbardziej racjonalny w aktualnym systemie ekonomicznym, wydaje się, że jest słuszne zachowanie i tej wzajemnej relacji pomiędzy przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem a "mieniem znacznej wartości" przy ustaleniu podstawowego kryterium tego pojęcia w obecnej sytuacji gospodarczej i prawnej. Uznanie, że mienie znacznej wartości powinno stanowić równowartość wielokrotności przeciętnego wynagrodzenia przy przeliczniku nie mniejszym niż 50, jest nie tylko nawiązaniem do kryterium proporcjonalnego, które kształtowało relatywnie wartość mienia uznaną za znaczną w stosunku do przeciętnej miesięcznej płacy w chwili wejścia w życie kodeksu karnego, ale koresponduje również z intencją ustawodawcy złagodzenia odpowiedzialności za przestępstwa określone w art. 201 i 215 § 2 k.k., uwzględniając zmianę w zakresie sankcji wprowadzonej powołaną ustawą z dnia 23 lutego 1990 r.

Ewentualne zaniżenie przelicznika przeciętnego wynagrodzenia w stosunku do jego pierwszej wersji, wobec wcześniej nie zmienianych przez ustawodawcę granic sankcji przewidzianych dla przestępstw określonych w art. 201 i 215 § 2 k.k., przy równoczesnych zmianach kwotowych określających "mienie znacznej wartości" w § 9 art. 120 k.k., byłoby wyrazem niekonsekwencji wobec obecnej woli ustawodawcy istotnego złagodzenia odpowiedzialności w odniesieniu w szczególności do tych przestępstw - w warunkach zmian wprowadzonych do kodeksu karnego w ramach art. 201, 215 § 2 i art. 120 k.k. powołaną wyżej ustawą. Przyjęta w uchwale koncepcja określenia mienia znacznej wartości nie ma oczywiście z natury rzeczy mocy wiążącej; jej zadaniem jest - wobec braku ustawowej definicji - zaspokojenie potrzeb praktyki, z przyczyn już omówionych. Zachowano w niej zgodność z metodą określenia tego pojęcia przyjętą w ostatnim projekcie nowego kodeksu karnego, gdzie przez mienie znacznej wartości rozumie się mienie, którego wartość w chwili czynu przekracza stukrotną wysokość najniższego miesięcznego wynagrodzenia.

Posłużenie się jednak wynagrodzenia najniższym nie jest - jak wydaje się - trafne, ponieważ zaniżałoby wartość mienia, które należy uznać za mające znamię znaczności, a w konsekwencji obniżałoby granicę surowszej odpowiedzialności.

Wskaźnikiem, który nie powoduje nadmiernego obniżenia tej granicy, jak też jej niesłusznego zawyżenia, jest przeciętne wynagrodzenie miesięczne. Jednocześnie uzasadniony jest - jak się wydaje - pogląd, że z ogłaszanych obecnie przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń (obwieszczenia publikowane w Monitorze Polskim) należy uwzględnić - na potrzeby określenia mienia znacznej wartości - przeciętne miesięczne wynagrodzenie pracowników w gospodarce uspołecznionej w określonym kwartale i przewidywane w następnym, stosownie do przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (na podstawie art. 74² ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. - Dz. U. Nr 40, poz. 267 z późn. zm., np. obwieszczenie Prezesa GUS z dnia 7 sierpnia 1990 r. - Mon.Pol. Nr 30, poz. 245).

Niewątpliwą zaletą takiego rozwiązania jest ogłaszanie przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia co kwartał, w przeciwieństwie np. do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sferze budżetowej i w sferze produkcji materialnej, co do których dane ogłaszane są za okresy półroczne.

Mienie znacznej wartości, uwzględniając przyjęte w uchwale podstawowe kryterium tego pojęcia, należy w odniesieniu do chwili czynu ustalać na podstawie ostatnich opublikowanych w Monitorze Polskim urzędowych danych - obwieszczeń Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, przy czym przez ostatnie urzędowo opublikowane dane rozumieć należy dane aktualizowane w toku całego postępowania w odniesieniu do czasu popełnionego przestępstwa, a nie ostatnie dane za kwartał poprzedzające datę popełnienia czynu, choć w określonych sytuacjach, determinowanych czasem trwania postępowania, mogą to być wyłączne dane. Jeżeli jednak - przykładowo - czyn został popełniony na początku drugiego kwartału, a ostatnie urzędowo opublikowane dane co do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w dacie popełnienia czynu, a następnie - wszczęcia postępowania dotyczą ostatniego kwartału ubiegłego roku, ponieważ obwieszczenia Prezesa GUS-u publikowane są z pewnym opóźnieniem, to w wypadku opublikowania danych aktualnych dla czasu popełnionego czynu - w ramach toczącego się postępowania niezależnie od jego stadium - te ostatnie dane - zawarte w obwieszczeniu Prezesa GUS-u - należy uwzględnić, jako niewątpliwie korzystniejsze dla sprawy (zakładając wzrost wynagrodzeń).

Ustalenie "znacznej wartości mienia" - według przyjętego w uchwale podstawowego kryterium - na podstawie tak rozumianych ostatnich urzędowych danych dotyczących przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia nie jest co prawda wolne od pewnych problemów, ale jest - jak się wydaje - najbardziej prawidłowe. W końcu ewentualna konieczność zmiany kwalifikacji prawnej czynu m.in. jako następstwo zmiany omawianego wskaźnika jest procesowo przewidzianą, normalną sytuacją w każdym stadium postępowania. Jeżeli podstawowym desygnatem mienia znacznej wartości powinna być równowartość wielokrotności miesięcznego wynagrodzenia, to należy też uwzględnić - szczególnie przy zagarnięciu - i pomocnicze kryteria, jak charakter i rodzaj mienia (np. mienie luksusowe), mogące rzutować na zakres działania również w zakresie podmiotowej strony czynu.

Ustalenia konkretnej wartości mienia dokonuje się w odniesieniu do czasu i miejsca popełnienia przestępstwa; zarówno ceny, jak i wynagrodzenia ulegają zmianie; zmiany te jednak w stosunku do proponowanym przesłanek określenia "mienia znacznej wartości" nie mogą powodować stosowania zasady przewidzianej w art. 2 § 1 k.k. w chwili orzekania; nie wchodzi bowiem w grę zmiana ustawy. Artykuł 2 k.k. reguluje zasady prawa karnego międzyczasowego, rozstrzygając kolizję ustaw w wypadku zmiany ustawy po popełnieniu przestępstwa. Jeżeli nawet przez "ustawę" wymienioną w art. 2 k.k. należy rozumieć cały obowiązujący w danym czasie stan prawny odnoszący się do czynu, a więc i przepisy niższego rzędu, to zmiana ceny czy przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego - jako zjawisko systemu gospodarczego, sytuacji ekonomicznej w chwili orzekania w stosunku do cen i przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w chwili popełnienia czynu - nie jest zmianą ustawy, która obecnie pojęcia "mienie znacznej wartości" w ogóle nie określa, sprowadzając je do kategorii ocennych.

OSNKW 1991 r., Nr 4-6, poz. 13