Uchwała z dnia 1991-11-20 sygn. I KZP 32/91

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 32/91

Uchwała z dnia 20 listopada 1991 r.

1. Artykuł 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz nieodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149) odnosi się również do orzeczeń, o których jest mowa w tym przepisie, wydanych z powodu działalności na rzecz niepodległości Polski, prowadzonej przed 1 stycznia 1944 r.
2. Do uznania za nieważne orzeczenia wydanego wobec osoby represjonowanej z powodu działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego związek między tą działalnością a wydanym orzeczeniem musi być udowodniony.

 Przewodniczący Prezes SN A. Murzynowski (sprawozdawca). Sędziowie: L. Misiurkiewicz, S. Zabłocki.

Prokurator w Ministerstwie Sprawiedliwości: R. Stefański.

 Sąd Najwyższy w sprawie Jana N., po rozpoznaniu przekazanych na podstawie art. 390 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny w Katowicach - postanowieniem z dnia 14 sierpnia 1991 r. - zagadnień prawnych wymagających zasadniczej wykładni ustawy:

"1. Czy zawarte w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149) określenie "... orzeczenie wydano z powodu takiej działalności..." dotyczy orzeczeń wydanych w wyniku sfingowanych oskarżeń takich osób, które znane były ze swej działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, prowadzonej również przed 1 stycznia 1944 r.

2. W przypadku twierdzącej odpowiedzi na powyższe pytanie, czy można domniemywać istnienie związku przyczynowego pomiędzy działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego a orzeczeniem wydanym z powodu tej działalności, czy też istnienie takiego związku przyczynowego musi być udowodnione".

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

 Uzasadnienie

Jak powszechnie wiadomo, w latach 1944-1956 zapadło wiele orzeczeń represyjnych wobec osób działających na rzecz niepodległości Polski. Świadczą o tym liczne dokumenty, w tym także wyroki uniewinniające Sądu Najwyższego, wydane wobec osób skazanych, w przeprowadzanych procesach rehabilitacyjnych. Orzeczenia te były często oparte na formalnie wówczas obowiązujących przepisach prawa karnego, skierowanych przeciwko opozycyjnym działaczom niepodległościowym. Niejednokrotnie jednak były one także wynikiem procesów "fingowanych", w których działaczom na rzecz niepodległości kraju zarzucano (przypisywano) niepopełnione przez nich różnego rodzaju przestępstwa, w tym nieraz także współpracę z okupantem hitlerowskim, czyniąc to z powodów politycznych, aby ich skompromitować i poniżyć w oczach społeczeństwa. Naprawieniu krzywd wyrządzonych w taki sposób tym ludziom ma służyć ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Przeznaczenie tej ustawy nakazuje w taki sposób interpretować jej przepisy, aby ich działaniem objąć wszystkie orzeczenia, które wyrządziły krzywdę osobom wówczas skazywanym lub w inny sposób represjonowanym.

Jest rzeczą bezsporną, że wiele procesów "fingowanych", prowadzonych w okresie wskazanym w ustawie z dnia 23 lutego 1991 r. wobec osób działających na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, o które chodzi w pytaniu postawionym przez Sąd Apelacyjny w Katowicach, spowodowanych było działalnością przed datą 1 stycznia 1944 r. Wchodziła tu w grę np. działalność skierowana przeciwko okupacji wschodnich terenów polskich zajętych przez Związek Radziecki w 1939 r., a następnie przeciwko uzależnieniu całego kraju przez to państwo. Mógł też zachodzić związek tych procesów z udziałem osób represjonowanych w wojnie polsko-rosyjskiej w 1920 r.

Z brzmienia art. 1 ust. 1 omawianej ustawy wynika, że nie ma żadnych przeszkód, aby tego rodzaju sytuacje zostały objęte jego działaniem, ponieważ okres, o którym jest w nim mowa, odnosi się tylko do czasu wydawania orzeczeń wobec osób represjonowanych, podlegających trybowi uznawania ich za nieważne. Nie odnosi się ono natomiast do czasu działalności osób represjonowanych, z powodu której takie orzeczenia była wydawane. Do takiej działalności odnosi się jedynie art. 1 ust. 4 tej ustawy, który jednak określa czas jej występowania (od 1 stycznia 1944 r. do 31 grudnia 1956 r.) dla odrębnych sytuacji, gdy chodzi o stwierdzenie nieważności orzeczeń represyjnych, wydawanych jeszcze po dniu 31 grudnia 1956 r., a więc w zmienionych już pod wieloma względami warunkach i metodach funkcjonowania aparatu ścigania karnego i wymiaru sprawiedliwości. Nie ma zatem żadnych powodów, aby rozciągać działanie pewnych sformułowań zawartych w tym przepisie na sytuacje przewidziane w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r., posługując się niekorzystną dla osób represjonowanych wykładnią rozszerzającą.

Należy zająć stanowisko, że dla uznania za nieważne orzeczenia, o którym jest mowa w ustawie z dnia 23 lutego 1991 r., konieczne jest udowodnienie związku zachodzącego pomiędzy takim orzeczeniem a działalnością osoby represjonowanej na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego i że sąd nie może oprzeć tego rodzaju decyzji tylko na domniemaniu istnienia takiego związku. Do takiego wniosku prowadzi ścisła wykładnia art. 1 ust. 1 tej ustawy, w którym jest mowa o uznawaniu za nieważne orzeczeń wydanych z powodu działalności na rzecz niepodległości kraju, a więc wtedy gdy fakt ten zostanie przez sąd stwierdzony, nie zaś tylko "uprawdopodobniony". Charakter i przeznaczenie omawianej ustawy w tym wypadku nie uzasadniają ani nawet nie stwarzają potrzeby posługiwania się wykładnią rozszerzającą jej przepisów, ponieważ przewidziany w niej szczególny tryb postępowania dotyczy uznania za nieważne orzeczeń skierowanych tylko przeciwko osobom faktycznie działającym na rzecz niepodległości kraju i nie powinien odnosić się do ich niesłusznej nobilitacji. Nie ma też podstaw, aby w tym szczególnym trybie postępowania posługiwać się w danym wypadku regułą in dubio pro reo (art. 3 § 3 k.p.k.), ponieważ osoby niesłusznie represjonowane w "sfingowanych" procesach z innych powodów niż przewidziane w ustawie z dnia 23 lutego 1991 r. mają możliwość ubiegania się o uchylenie lub zmianę krzywdzących je orzeczeń w drodze rewizji nadzwyczajnej lub wznowienia postępowania karnego. Obydwa te środki pozwalają na uchylenie lub zmianę zaskarżonego orzeczenia na korzyść osoby represjonowanej nie tylko wtedy, gdy zostanie stwierdzone, że było ono z pewnością błędne, ale także i wówczas, jeśli taka jego ocena będzie prawdopodobna, a istniejącej w tej kwestii wątpliwości nie uda się w sposób stanowczy wyjaśnić.

OSNKW 1992 r., Nr 3-4, poz. 24