Uchwała z dnia 1994-06-24 sygn. I KZP 14/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 14/94

Uchwała z dnia 24 czerwca 1994 r.

Prawo do odszkodowania oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w razie oczywiście niesłusznego tymczasowego aresztowania (art. 487 § 4 k.p.k.) przysługuje w związku z pozbawieniem wolności przez zastosowanie tego środka zapobiegawczego, nie zaś z powodu samego faktu wydania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, chociażby nawet połączonego z poszukiwaniem podejrzanego (oskarżonego) listem gończym.

Przewodniczący: sędzia L. Kubicki.

Sędziowie: A. Konopka, B. Nizieński (sprawozdawca).

Prokurator Prokuratury Apelacyjnej: W. Grzeszczyk.

Sąd Najwyższy w sprawie Marii C., po rozpoznaniu przekazanego na podstawie art. 390 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu, postanowieniem z dnia 12 kwietnia 1994 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni:

"Czy osobie, wobec której zostało wydane oczywiście niesłuszne postanowienie o tymczasowym aresztowaniu i poszukiwaniu listem gończym, zmuszając ją z jednej strony do ukrywania się i tym samym ograniczające prawo do wolności, a z drugiej strony powodujące dla niej także wymierne szkody materialne w związku z utratą zdrowia i kosztami leczenia, a także w związku z niemożnością świadczenia w tym czasie pracy zarobkowej i ponoszeniem wydatków związanych z ukrywaniem się, przysługuje prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia na podstawie art. 487 k.p.k. w przypadku jej uniewinnienia w wyniku wznowienia postępowania lub rewizji nadzwyczajnej, i to niezależnie od faktu, czy postanowienie o tymczasowym aresztowaniu zostało wobec niej wykonane, czy też nie?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie 

Sąd Apelacyjny w Poznaniu w przekazanym Sądowi Najwyższemu, w trybie art. 390 § 1 k.p.k., do rozstrzygnięcia zagadnieniu zawarł w jego części motywacyjnej swoją wątpliwość co do słuszności dotychczasowej linii orzecznictwa sądowego, wiążącego odpowiedzialność Państwa z tytułu odszkodowania za niesłuszne skazanie lub aresztowanie nie z samym faktem niesłusznego skazania lub wydania oczywiście niesłusznej decyzji o tymczasowym aresztowaniu, lecz dopiero z wykonaniem w całości lub w części niesłusznie orzeczonej kary albo pozbawieniem wolności przez tymczasowe aresztowanie osoby objętej tą decyzją.

Kwestionując dotychczasową linię orzecznictwa Sąd Apelacyjny odwołał się w tym zakresie do "okoliczności faktycznych przedmiotowej sprawy" (tj. sprawy Marii C. dochodzącej odszkodowania), wskazując, że "doznane przez nią szkody ściśle łączą się z postępowaniem karnym oraz wydanym postanowieniem o tymczasowym aresztowaniu, które poprzez sam fakt zarządzenia poszukiwań i wydania listu gończego może być uznane w określonym zakresie za wykonane wobec osoby pokrzywdzonej".

Interpretacja art. 487 k.p.k., jakiej dokonał Sąd Apelacyjny w Poznaniu, stwierdzając, że "nie dopiero wykonanie w całości lub w części niesłusznie orzeczonej kary", lecz już "sam fakt niesłusznego skazania" stanowić powinien podstawę do zasądzenia odszkodowania - jest nie do przyjęcia. Godzi się bowiem zauważyć, że art. 487 k.p.k. w § 1 stanowi, że oskarżonemu, który w wyniku wznowienia postępowania lub rewizji nadzwyczajnej został uniewinniony lub skazany na podstawie łagodniejszego przepisu, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania względem tego skazanego w całości lub w części kary, której nie powinien był ponieść. Z treści powołanego przepisu wynika zatem bezspornie, że ustawodawca uznał, iż odszkodowanie przysługuje nie za samo niesłuszne skazanie, lecz dopiero za "wykonanie w całości lub w części kary, której skazany nie powinien był ponieść". Szkoda lub krzywda, o których mowa w art. 487 § 1 k.p.k., muszą więc wynikać z wykonania kary (w całości lub części), nie zaś z wydania wyroku, którego wykonania jeszcze nie rozpoczęto.

W art. 487 § 4 k.p.k. ustawodawca stanowi, że przepisy rozdziału 50 stosuje się odpowiednio w razie oczywiście niesłusznego tymczasowego aresztowania (zatrzymania). Przepis ten nakazuje więc transponować odpowiednio reguły rządzące odszkodowaniem za niesłuszne skazanie na odszkodowanie za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie, a to oznacza, że skoro stosownie do art. 487 § 1 k.p.k. odszkodowanie przysługuje nie za samo niesłuszne skazanie, lecz dopiero za wykonanie w efekcie tego niesłusznego skazania kary w całości lub w części, której skazany nie powinien był ponieść, to odpowiednio w sytuacji określonej w art. 487 § 4 k.p.k. podstawą do zasądzenia odszkodowania może być tylko wykonanie postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, a więc faktyczne pozbawienie wolności na podstawie tej decyzji procesowej, nie zaś samo jej wydanie.

Interpretacja art. 487 k.p.k. w odniesieniu do tymczasowego aresztowania, dokonana przez Sąd Apelacyjny, a mianowicie, że "postanowienie o tymczasowym aresztowaniu, które przez sam fakt zarządzenia poszukiwań i wydania listu gończego, może być uznane w określonym zakresie za wykonane wobec osoby pokrzywdzonej", nie znajduje żadnego uzasadnienia w obowiązujących przepisach prawa.

W związku z odwołaniem się przez Sąd Apelacyjny do listu gończego, należy w tym miejscu zauważyć, że list gończy - jak to przyjmuje się w doktrynie (por. W. Daszkiewicz: Proces karny. Część ogólna, Warszawa-Poznań 1994, s. 298) - nie jest środkiem zapobiegawczym, jakkolwiek dotyczące go przepisy zostały zamieszczone w rozdziale traktującym o tych środkach. Ma on na celu ujawnienie, wydobycie i zabezpieczenie dla celów procesu karnego osób i rzeczy; po ujęciu osoby takim listem poszukiwanej oraz złożeniu przez nią wyjaśnień może dojść - co nie jest wcale rzadkie w praktyce - do uchylenia postanowienia o tymczasowym aresztowaniu i już choćby z tego punktu widzenia prowadzenie poszukiwań w formie listu gończego nie może być traktowane jako wykonanie postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, jak chce tego Sąd Apelacyjny.

Jakkolwiek Sąd Apelacyjny w Poznaniu podał w wątpliwość słuszność dotychczasowej linii orzecznictwa Sądu Najwyższego w zakresie praktyki stosowania art. 487 § 4 k.p.k., to jednak stwierdzić należy, że wykładnia historyczna, systemowa oraz gramatyczna tego przepisu wskazuje, że oparta na nim praktyka sądowa jest prawidłowa.

Brzmienie art. 510 § 3 poprzednio obowiązującego kodeksu postępowania karnego nie budziło wątpliwości, ponieważ przepis ten stanowił, że odszkodowania mogła również żądać osoba, która oczywiście bezzasadnie została pozbawiona wolności przez jej tymczasowe aresztowanie. Zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego, jak i w doktrynie zgodnie więc przyjmowano, że podstawową przesłanką odpowiedzialności Państwa za wyrządzoną szkodę i krzywdę było nie samo wydanie decyzji o tymczasowym aresztowaniu, lecz dopiero pozbawienie wolności oskarżonego przez jego tymczasowe aresztowanie (por. J. Waszczyński: Odszkodowanie za niesłuszne skazanie i bezzasadne aresztowanie w polskim procesie karnym, Warszawa 1967, s. 54). Wprawdzie art. 487 § 4 obecnie obowiązującego kodeksu postępowania karnego ma nieco inną redakcję, aniżeli cytowany art. 510 § 3 poprzednio obowiązującego kodeksu, to jednak jest on pojmowany w analizowanej kwestii tak, jak art. 510 § 3 k.p.k. z 1928 r. Takie stanowisko zajmuje jednoznacznie całe bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące art. 487 § 4 k.p.k. (por. orzeczenia zamieszczone w OSNKW 1976, z. 5, poz. 100; 1975, z. 7, poz. 30 i z. 8, poz. 114; 1976, z. 7-8, poz. 98; 1981, z. 4-5, poz. 27 i z. 9, poz. 48; 1985, z. 11-12, poz. 87; 1987, z. 9, poz. 78), jak również w tym kierunku wypowiadają się przedstawiciele nauki. Ich zdaniem, materialną podstawę prawną odszkodowania lub zadośćuczynienia, którego można dochodzić w trybie postępowania uregulowanego w przepisach rozdziału 50, stanowią: 1) niesłuszne skazanie lub aresztowanie oraz 2) szkoda lub doznana krzywda wynikła z wykonania względem skazanego kary lub z przebywania w tymczasowym areszcie (por. M. Siewierski, J. Tylman, M. Olszewski: Postępowanie karne w zarysie, wydanie drugie rozszerzone, Warszawa 1974, PWN, s. 312). Według tych opinii, przedmiotem szczególnego unormowania art. 487 k.p.k. i nast. jest odpowiedzialność za szkody pozostające w związku z wykonywaniem kary na podstawie niesłusznego skazania lub oczywiście niesłusznym pozbawieniem wolności przez tymczasowe aresztowanie, przy czym podstawową przesłanką odpowiedzialności państwa opartej na tych przepisach nie jest samo wydanie oczywiście niesłusznej decyzji o tymczasowym aresztowaniu, lecz dopiero wykonanie pozbawienia wolności przez tymczasowe aresztowanie [H. Kempisty (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1974, Wyd. Prawn., s. 70], a ponadto, że w postępowaniu odszkodowawczym, toczącym się na podstawie art. 487 § 4 k.p.k., istotne jest tylko to, czy wykonane tymczasowe aresztowanie było oczywiście niesłuszne (M. Cieślak: Odszkodowanie za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie, "Palestra" 1987, nr 9, s. 89). W doktrynie podkreśla się również, że orzeczenia Sądu Najwyższego dotyczące art. 510 § 3 k.p.k. z 1928 r., a więc pozbawienia wolności oskarżonego przez jego tymczasowe aresztowanie, pozostały aktualne również w świetle przepisów obecnie obowiązującego kodeksu postępowania karnego (por. J. Waszczyński: Odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub aresztowanie, "Palestra" 1974, nr 11, s. 109).

Powyższe stanowisko ma oparcie również i w wykładni gramatycznej. Pozwala ona bowiem przyjąć, że ustawodawca świadomie rozróżnił sytuację związaną z samym tylko wydaniem postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, co ma miejsce w art. 237 § 2 k.p.k., i pozbawieniem wolności przez tymczasowe aresztowanie (...).

W sytuacji zatem opisanej w przedstawionym do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnieniu, art. 487 § 4 k.p.k. nie może stanowić materialnej podstawy prawnej odszkodowania lub zadośćuczynienia (problem ewentualnej innej podstawy prawnej takiego odszkodowania stanowi kwestię odrębną). Natomiast w odniesieniu do wykładni art. 487 § 4 k.p.k., nie ma żadnych podstaw, aby dotychczasową linię orzecznictwa Sądu Najwyższego, znajdującą pełne wsparcie w doktrynie, uznać za nieprawidłową.

OSNKW 1994 r., Nr 7-8, poz. 43