Tymczasowe aresztowanie niewątpliwie niesłuszne (art. 552 § 4 k.p.k.)

Użyte w przepisie art. 552 § 4 k.p.k. sformułowanie „niewątpliwie niesłuszne” interpretuje się jako odnoszące się do tymczasowego aresztowania i wskazuje w istocie trzy sytuacje, w których przesłanka ta zostanie spełniona.

Po pierwsze, niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie ma miejsce wtedy, gdy było zastosowane z obrazą przepisów rozdziału 28 Kodeksu postępowania karnego, niezależnie od rodzaju wydanego orzeczenia kończącego postępowanie. Wówczas ocena słuszności stosowania tymczasowego aresztowania dokonywana jest z punktu widzenia okoliczności istniejących w chwili jego zastosowania.

Po drugie, ma ono miejsce wtedy, gdy z uwagi na rodzaj prawomocnego rozstrzygnięcia kończącego postępowanie (uniewinnienie bądź umorzenie postępowania) stosowanie tego środka przymusu było niezasadne. Wówczas ocena słuszności stosowania tymczasowego aresztowania dokonywana jest z perspektywy tego rozstrzygnięcia.

Tymczasowe aresztowanie będzie niewątpliwie niesłuszne także wtedy, gdy – pomimo przypisania winy i sprawstwa – wobec oskarżonego nie została orzeczona bezwzględna kara pozbawienia wolności.

Odpowiedzialność Skarbu Państwa może zostać wyłączona, gdy okoliczności konkretnej sprawy wskazują, że co prawda z uwagi na ostateczne rozstrzygnięcie tymczasowe aresztowanie było niesłuszne, ale stosowanie tego środka było konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Chodzi tu o ocenę zachowania oskarżonego w toku procesu, które może świadczyć o celowym utrudnianiu jego przebiegu, np. ukrywanie, uporczywe niestawianie się na wezwania lub utrudnianie postępowania w inny bezprawny sposób. W takich wypadkach wprawdzie, z perspektywy ostatecznego prawomocnego rozstrzygnięcia, tymczasowe aresztowanie było niesłuszne, ale wobec zawinionego zachowania oskarżonego, które doprowadziło do konieczności jego zastosowania, nie można uznać, że było niewątpliwie niesłuszne (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2018 r., II KK 452/17 i podane tam orzecznictwo).

Przytoczone wywody zachowują swoją aktualność zarówno na gruncie art. 552 § 4 k.p.k., jak i uchylonego przepisu art. 553 § 2 k.p.k. w brzmieniu obowiązującym od dnia 1 lipca 2015 r.).

Wyrok SN z dnia 8 stycznia 2019 r., II KK 142/18

Standard: 21387 (pełna treść orzeczenia)

Orzeczenie o tymczasowym aresztowaniu uznaje się za niewątpliwie niesłuszne w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k. – i tym samym za niezgodne z prawem, a w konsekwencji za uzasadniające, na tej jedynie podstawie, odpowiedzialność odszkodowawczą – nie tylko wtedy, gdy nastąpiło ono z naruszeniem właściwych przepisów dotyczących tego środka zabezpieczenia (gdy w świetle tych przepisów nie powinno ono nastąpić), ale i wtedy, gdy okazało się ono bezzasadne z punktu widzenia ostatecznego rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej, tj. gdy: oskarżony został prawomocnie uniewinniony, umorzono w stosunku do niego postępowanie, sąd odstąpił od wymierzenia oskarżonemu kary, oskarżony został skazany na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, wymierzono oskarżonemu karę inną niż kara pozbawienia wolności lub karę pozbawienia wolności w wysokości niższej od okresu stosowania tymczasowego aresztowania (w tym wypadku niezgodność z prawem dotyczy tylko różnicy między okresem stosowania tymczasowego aresztowania a wysokością wymierzonej kary pozbawienia wolności).

Taka wykładnia przepisu art. 552 § 4 k.p.k., zharmonizowana z wykładnią pozostałych przepisów tego artykułu, pozostaje w zgodzie z konstytucyjnymi i międzynarodowymi gwarancjami wolności osobistej. Jest uzasadniona szczególną ochroną wolności osobistej w płaszczyźnie konstytucyjnej i prawnomiędzynarodowej, ze względu na wyjątkową doniosłość tej wolności dla człowieka.

Artykuł 41 Konstytucji stanowi, że każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą – pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko w trybie i na zasadach określonych w ustawie (ust. 1), a każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania (ust. 5). Przytoczone przepisy Konstytucji wyrażają normy zbieżne z normami art. 5 ust. 1 i 5 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz. 284) i art. 9 ust. 1 i 5 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych (Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz. 167).

W świetle przytoczonych norm Konstytucji i konwencji międzynarodowych, bezprawne pozbawienie człowieka wolności skutkuje zawsze poniesieniem przez niego, niezależnie od możliwości doznania także uszczerbku majątkowego, krzywdy, która, tak jak i szkoda majątkowa, powinna zostać naprawiona. Normy te nie przesądzają wprawdzie, w jakich granicach powinno nastąpić naprawienie, uznaje się jednak, że zakres swobody ustawodawcy do ograniczenia kompensaty jest tu - ze względu na wyjątkowe znaczenie wolności osobistej dla człowieka -znacznie mniejszy niż na gruncie art. 77 ust. 1 Konstytucji, (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 1 marca 2011 r., P 21/09).

Uchwała SN z dnia 11 stycznia 2018 r., III CZP 92/17

Standard: 46082 (pełna treść orzeczenia)