Uchwała z dnia 1994-05-25 sygn. WZP 1/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt WZP 1/94

Uchwała 7 sędziów z dnia 25 maja 1994 r.

Działające w Wojsku Polskim - na podstawie przepisów ustawy z dnia 18 stycznia 1951 r. o odpowiedzialności żołnierzy za przewinienia dyscyplinarne i za naruszenie honoru i godności żołnierskiej (Dz. U. Nr 6, poz. 53) - oficerskie sądy honorowe nie były organami pozasądowymi w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.).

Przewodniczący: Prezes SN gen. bryg. J. Godyń.

Sędziowie: ppłk M. Buliński, kpt. J. Dołhy, płk A. Kamieński, płk S. Kosmal (sprawozdawca), płk S. Przyjemski (współsprawozdawca), ppłk B. Rychlicki.

Prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej: mjr J. Ciepłowski.

Sąd Najwyższy w sprawie Mieczysława K., wnoszącego o uznanie za nieważne wyroku b. Oficerskiego Sądu Honorowego dla Oficerów Młodszych przy 16 Dywizji Artylerii Przeciwlotniczej z dnia 8 listopada 1952 r., po rozpoznaniu przedstawionego, postanowieniem Sądu Najwyższego - Izba Wojskowa z dnia 8 marca 1994 r. w trybie art. 17 ust. 1 i 2 w zw. z art. 13 pkt 4 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz. U. z 1994 r. Nr 13, poz. 48), do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

"Czy w określeniu «organy pozasądowe» zawartym w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149) mieści się też oficerski sąd honorowy, wydający w okresie przewidzianym w cytowanej ustawie, orzeczenie dyscyplinarne za czyn związany z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego?"

uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Przedstawione w pytaniu prawnym zwykłego składu Izby Wojskowej Sądu Najwyższego wątpliwości zrodziły się na tle następującego stanu faktycznego.

Były por. Wojska Polskiego Mieczysław K., pełniący zawodową służbę wojskową w 95 Pułku Artylerii Przeciwlotniczej, uznany został przez b. Oficerski Sąd Honorowy dla Oficerów Młodszych przy 16 Dywizji Artylerii Przeciwlotniczej za winnego "naruszenia honoru i godności oficera popełnionego w ten sposób, że świadomie zataił przed władzami wojskowymi swój aktywny udział w faszystowskiej organizacji konspiracyjnej po wyzwoleniu".

Przyjmując winę Mieczysława K. Sąd ten w dniu 8 listopada 1952 r. orzekł wobec niego karę dyscyplinarną nagany, a ponadto wystąpił z wnioskiem do Ministra Obrony Narodowej o odroczenie mianowania go na wyższy stopień oficerski na okres roku.

Minister Obrony Narodowej przychylając się do tego wniosku rozkazem nr 393 z dnia 27 marca 1953 r. ukarał Mieczysława K. karą dyscyplinarną obniżenia stopnia wojskowego do szeregowca, co w konsekwencji pociągało za sobą przeniesienie go do rezerwy i skreślenie z ewidencji oficerów.

Mając na względzie powyższe ustalenia Sąd Okręgu Wojskowego w B. nie uwzględnił wniosku Mieczysława K. o uznanie za nieważne orzeczenie wspomnianego oficerskiego sądu honorowego w trybie przepisów ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

Izba Wojskowa Sądu Najwyższego w składzie trzech sędziów, rozpoznając zażalenie prokuratora na postanowienie Sądu Okręgu Wojskowego w B., wystąpiła do składu siedmiu sędziów tej Izby z przedstawionym na wstępie pytaniem prawnym.

Sąd Najwyższy w powiększonym składzie zważył, co następuje:

Podstawą prawną istnienia i działalności oficerskich sądów honorowych w Wojsku Polskim była ustawa z dnia 18 stycznia 1951 r. o odpowiedzialności żołnierzy za przewinienia dyscyplinarne i za naruszenie honoru i godności żołnierskiej.

Rozdział 2 tej ustawy zatytułowany "Odpowiedzialność przed oficerskimi sądami honorowymi" zawierał podstawowe zasady dotyczące charakteru i zakresu działania sądów honorowych i upoważniał Ministra Obrony Narodowej do unormowania właściwości, składu i trybu postępowania przed tymi sądami oraz określenia jednostek wojskowych, w których tworzy się oficerskie sądy honorowe.

Na tej podstawie prawnej Minister Obrony Narodowej rozkazem z dnia 18 stycznia 1951 r. zatwierdził i wprowadził do użytku w Wojskach Lądowych, w Wojskach Lotniczych, w Marynarce Wojennej i w Wojskach Obrony Przeciwlotniczej statut Oficerskich Sądów Honorowych.

Powołana wyżej ustawa stanowiła, że przed oficerskimi sądami honorowymi odpowiadają oficerowie w czynnej służbie wojskowej za czyny, które naruszają honor i godność oficerską, zasady uczciwości i przyzwoitości (art. 10 cyt. ustawy).

Przepis ten powtórzony został w pkt 1 ust. 3 statutu Oficerskich Sądów Honorowych. Sądy te, w myśl art. 16 cyt. ustawy, właściwe były także wobec oficerów w sprawach o czyny, za które w myśl obowiązujących przepisów właściwe władze cywilne nakładać mogły kary porządkowe (grzywny) lub stosować areszt, jako środek przymuszania, w myśl zaś art. IV przepisów wprowadzających kodeks karny Wojska Polskiego właściwość ich rozciągała się także na oficerów odpowiadających za wykroczenia.

Wszczęcie postępowania przed oficerskimi sądami honorowymi następowało na podstawie rozkazu uprawnionego dowódcy, po przeprowadzeniu dochodzenia na podstawie ogólnych przepisów dotyczących prowadzenia dochodzeń (pkt 20 ust. 1 i 3 cyt. rozkazu MON), a także na wniosek sądu lub prokuratora, który umarzając postępowanie karne za przestępstwo popełnione w trybie art. 7 k.k. WP mógł skierować sprawę na drogę postępowania dyscyplinarnego.

Oficerskie sądy honorowe, działając na podstawie cytowanych wyżej aktów prawnych, uprawnione były do wymierzania kary upomnienia, nagany i surowej nagany; mogły też wymierzając wspomniane kary nagany i surowej nagany wystąpić do właściwego dowódcy z wnioskiem o wymierzenie dodatkowo innej kary dyscyplinarnej, przewidzianej ustawą z dnia 18 stycznia 1951 r. Wnioski te mogły dotyczyć następujących kar dyscyplinarnych:

a) odroczenia oficerowi zawodowemu mianowania na wyższy stopień oficerski na okres od roku do 2 lat,

b) dyscyplinarnego wyznaczenia na niższe stanowisko służbowe,

c) usunięcia z zawodowej służby wojskowej,

d) obniżenia stopnia wojskowego.

Z dwoma ostatnimi wnioskami mógł sąd honorowy wystąpić łącznie (pkt 44 ust. 1, 2 i 3 statutu).

Jak więc z powyższego wynika, oficerskie sądy honorowe, orzekające na podstawie omawianej ustawy i statutu z dnia 18 stycznia 1951 r., uprawnione były do orzekania wobec oficerów w sprawach dotyczących trzech kategorii czynów, tj.: przewinień dyscyplinarnych, wykroczeń oraz przestępstw, przy czym w stosunku do tych ostatnich tylko wtedy, gdy sąd lub prokurator rezygnował ze ścigania karnego sprawcy czynu, co równało się rezygnacji ze środków prawnokarnych i zastąpienia ich środkami dyscyplinarnymi.

Zauważyć przy tym trzeba, że orzekane przez te sądy środki dyscyplinarne sprowadzały się w istocie do kar na honorze, które dopiero w połączeniu z decyzją administracyjną właściwego przełożonego dyscyplinarnego stanowić mogły dolegliwą represję o charakterze materialnym i moralnym.

W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego dotyczącym kwestii, o wyjaśnienie których wnosi sąd odwoławczy, zwraca uwagę na to, że:

- po pierwsze, ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego nie ma na celu doprowadzenia do zadośćuczynienia moralnego i materialnego za wszystkie formy represji wobec osób prowadzących działalność niepodległościową; całokształt przepisów tej ustawy wskazuje wręcz, że jej zakres ograniczony jest w zasadzie do wypadków prawnokarnej represji za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 1994 r. I KZP 1/94 - nie publ.),

- po wtóre zaś, że za organ pozasądowy, w rozumieniu art. 1 ust. 1 cyt. ustawy, uznać należy taki organ Państwa Polskiego, który nie będąc ani organem ścigania, ani organem wymiaru sprawiedliwości, miał na podstawie obowiązujących wówczas przepisów uprawnienia procesowe do orzekania w sprawach za przestępstwa (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 1992 r. WZ 214/92, OSNKW 1993, z. 7-8, poz. 53).

Reasumując stwierdzić trzeba, że Sąd Najwyższy konsekwentnie uważa, że ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu (...) nie ma na celu rekompensowania wszystkich krzywd i szkód wynikających z niesłusznego represjonowania osób prowadzących działalność niepodległościową, a jedynie tych, które wynikają z represji prawnokarnej stosowanej przez polskie organy ścigania, wymiaru sprawiedliwości oraz organy pozasądowe orzekające o czynach będących przestępstwami.

Słusznie oba cytowane wyżej orzeczenia Sądu Najwyższego akcentują, że dokonując wykładni pojęcia "organy pozasądowe", użytego w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu (...), należy mieć na uwadze kontekst normatywny, wynikający z treści innych przepisów tej ustawy, a zwłaszcza art. 4, 7, 8 i 11. Posługiwanie się przez ustawodawcę w tych przepisach sformułowaniami typowymi dla prawa karnego i procedury karnej świadczy o tym, że może w nich chodzić jedynie o czyny rozpatrywane przez organy mające uprawnienia procesowe do orzekania w sprawach o przestępstwa.

Dodatkowo podnieść należy, że z uzasadnienia senackiego projektu ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu (...) wynika, iż przez organy pozasądowe rozumiano przede wszystkim komisje do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym, których ustrój i właściwości regulował dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym (Dz. U. Nr 53, poz. 300).

W myśl art. 1 cyt. dekretu, wspomniana Komisja oraz jej delegatury powołane zostały do wykrywania i ścigania przestępstw godzących w interesy życia gospodarczego lub społecznego Państwa.

Był to zatem organ właściwy do ścigania przestępstw.

Reasumując stwierdzić należy, że zarówno wykładnia gramatyczna, jak i intencje organu ustawodawczego idą w tym kierunku, aby za organ pozasądowy uznać taki organ, który nie będąc organem ścigania lub wymiaru sprawiedliwości miał na podstawie obowiązujących wówczas przepisów prawnych, uprawnienia procesowe w sprawach o czyny uznawane wtedy za przestępstwa.

Udzielona przez powiększony skład Sądu Najwyższego odpowiedź na pytanie prawne ogranicza się do oficerskich sądów honorowych działających w Wojsku Polskim na podstawie ustawy z dnia 18 stycznia 1951 r. o odpowiedzialności żołnierzy ... (Dz. U. Nr 6, poz. 53), gdyż rozstrzygnięcie tej kwestii stanowić będzie przesłankę rozpoznania środka odwoławczego w sprawie Mieczysława K.

Zbędne są natomiast rozważania, czy wspomniane oficerskie sądy honorowe należy traktować jako polskie organy pozasądowe działające w innym okresie i na innej podstawie prawnej, gdyż zagadnienie takie w niniejszej sprawie nie występuje.

Na marginesie tylko dodać trzeba, że oficerskie sądy honorowe istniały i działały w polskich Siłach Zbrojnych także na innych podstawach prawnych, takich jak np.: dekret z dnia 26 czerwca 1945 r. - wojskowe przepisy dyscyplinarne (Dz. U. Nr 37, poz. 219) i dekret z dnia 26 czerwca 1945 r. - statut Oficerskich Sądów Honorowych Wojska Polskiego (Dz. U. Nr 37, poz. 301).

OSNKW 1994 r., Nr 5-6, poz. 27