Wyrok z dnia 2001-10-25 sygn. III KKN 76/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III KKN 76/99

Wyrok z dnia 25 października 2001 r.

Wystawienie przez sprzedającego faktury VAT, choćby udokumentowana w tej fakturze cena nie odpowiadała rzeczywistej cenie uiszczonej przez kupującego, nie jest wystawieniem dokumentu w rozumieniu art. 271 § 1 k.k.

Przewodniczący: sędzia SN P. Hofmański (sprawozdawca).

Sędziowie: SN M. Sokołowski, SA del. do SN R. Malarski.

Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzog.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 25 października 2001 r. sprawy Danuty Teresy R., oskarżonej z art. 271 § 1 i 3 k.k., z powodu kasacji wniesionej przez obrońcę oskarżonej od wyroku Sądu Wojewódzkiego w B. z dnia 29 października 1998 r., zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w C. z dnia 8 czerwca 1999 r.

uchylił wyrok Sądu Wojewódzkiego w B. w zaskarżonej części oraz zmieniony nim wyrok Sądu Rejonowego w C. w części dotyczącej skazania z art. 266 § 1 i 4 k.k. z 1969 r. i uniewinnił oskarżoną od zarzutu popełnienia tego czynu (...).  

Uzasadnienie

Wyrokiem Sądu Rejonowego w C. z dnia 8 czerwca 1999 r. Danuta R. uznana została za winną przestępstwa zakwalifikowanego z art. 266 § 1 i 4 k.k. z 1969 r., polegającego na tym, iż będąc upoważnioną do wystawienia faktury VAT poświadczyła w niej nieprawdę co do ceny sprzedaży Adamowi T. samochodu ciężarowego, wpisując kwotę 2 318 zł wraz z podatkiem VAT, gdy w rzeczywistości sprzedała ten samochód za kwotę 9 800 zł, czym działała w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Ponadto tym samym wyrokiem Danuta R. uznana została za winną przestępstwa określonego w art. 247 § 1 k.k. z 1969 r.

Na skutek apelacji obrońcy oskarżonej Sąd Wojewódzki w B., wyrokiem z dnia 29 października 1998 r., zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, iż uniewinnił Danutę R. od zarzutu popełnienia czynu zakwalifikowanego z art. 247 § 1 k.k. z 1969 r., zaś w zakresie zarzutu poświadczenia nieprawdy dokonał zmiany kwalifikacji prawnej na art. 271 § 1 i 3 k.k., dokonując także odpowiednich korekt w zakresie podstaw warunkowego zawieszenia orzeczonej kary pozbawienia wolności oraz podstaw orzeczonej kary grzywny. W pozostałym zakresie wyrok sądu pierwszej instancji utrzymany został w mocy.

Kasację od wyroku Sądu Wojewódzkiego w B. wywiódł obrońca skazanej, podnosząc zarzut rażącego naruszenia prawa materialnego "przez wadliwą interpretację przepisu art. 266 d.k.k. i bezzasadne uznanie, że w danym stanie faktycznym Danuta R. może być uznana za sprawcę przestępstwa z art. 266 § 1 i 4 d.k.k. wzgl. art. 271 § 1 i 3 k.k.". Ponadto obrońca sformułował także zarzut "rażącego naruszenia przepisów postępowania, a to art. 8 § 1 k.p.k., art. 167, art. 170 § 2 i art. 452 § 2 k.p.k.". Opierając się na tak sformułowanych zarzutach obrońca skazanej wniósł o "uchylenie wyroku Sądu Wojewódzkiego w B. w części dotyczącej utrzymania w mocy wyroku Sądu Rejonowego w C. i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Wojewódzkiemu w B. do ponownego rozpoznania", ewentualnie zaś o "uchylenie wyroku Sądu Wojewódzkiego w B. w części dotyczącej utrzymania w mocy wyroku Sądu Rejonowego w C. i uniewinnienie Danuty R. od popełnienia czynu opisanego w punkcie 1 wyroku Sądu Rejonowego w C.".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Co do zakresu zaskarżenia kasacją wyroku Sądu Wojewódzkiego w B., to Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, iż została ona wniesiona przeciwko temu wyrokowi w części odnoszącej się do skazania z art. 271 § 1 i 3 k.k. Wprawdzie formułując wnioski kasacyjne obrońca domaga się jedynie uchylenia tego wyroku w części utrzymującej w mocy wyrok sądu pierwszej instancji, to jednak treść podniesionych zarzutów dowodzi tego, iż obrońca skarży go także w tej części, w jakiej Sąd Wojewódzki orzekał reformatoryjnie w zakresie czynu opisanego w wyroku Sądu Rejonowego w pkt. 1.

Kasacja dotknięta jest wewnętrzną sprzecznością, jeżeli obok zarzutów obrazy prawa materialnego, jej autor podnosi także zarzut obrazy prawa procesowego w sytuacji, gdy podniesienie pierwszego z tych zarzutów zmierza do wykazania, iż na tle ustalonych w sprawie faktów sąd wadliwie zastosował przepis art. 271 § 1 i 3 k.k., podniesienie zaś drugiego ma na celu przekonanie sądu kasacyjnego, iż na skutek wadliwego procedowania w sprawie doszło do wadliwego ustalenia stanu faktycznego. Taka konstrukcja zarzutów pozbawiona jest logiki. Zmusza jednak Sąd Najwyższy w pierwszej kolejności do analizy sprawy pod kątem prawidłowego zastosowania wskazanych w kasacji przepisów procesowych. Dopiero ewentualne niepotwierdzenie się zarzutów procesowych może otwierać drogę do badania zagadnienia prawidłowości zastosowania prawa materialnego. Podniesione przez obrońcę zarzuty obrazy prawa procesowego nie są trafne i zostały ocenione jako zmierzające do zakwestionowania dokonanych przez orzekające w sprawie sądy ocen dowodowych, co w trybie postępowania kasacyjnego nie jest dopuszczalne. Obrońca zresztą - wbrew nakazowi wynikającemu z art. 526 § 1 k.p.k. - nie precyzuje, na czym polegać miałyby zarzucane uchybienia, co uniemożliwia sensowną polemikę ze zgłoszonymi zarzutami. Nie wiadomo bowiem ani tego, jakiego to zagadnienia faktycznego lub prawnego sąd odwoławczy nie rozstrzygnął samodzielnie (art. 8 § 1 k.p.k.), ani też tego, w jaki sposób obraził przepis art. 167 k.p.k., określający tryb przeprowadzania dowodów. Oczywiście niezasadny jest zaś zarzut obrazy art. 170 § 2 i art. 452 § 2 k.p.k. w sytuacji, gdy zgłoszony w postępowaniu odwoławczym wniosek dowodowy zmierzał do wykazania okoliczności nie mającej znaczenia dla prawidłowej kontroli orzeczenia sądu pierwszej instancji, przesłanki zaś do uzupełnienia przewodu sądowego poprzez przeprowadzenie dodatkowych dowodów na rozprawie odwoławczej nie zachodziły.

Uznanie za nietrafne zarzutów obrazy prawa procesowego otwiera drogę do oceny zasadności zarzutu obrazy prawa materialnego. Przystępując do oceny tego zarzutu Sąd Najwyższy przyjął za punkt wyjścia stan faktyczny ustalony przez orzekające w sprawie sądy.

Zarzut obrazy art. 271 § 1 i 3 k.k. jest zasadny. Sąd Najwyższy nie podziela poglądu wyrażonego przez Sąd Wojewódzki, iż podmiot uczestniczący w obrocie gospodarczym, zobowiązany do wystawiania faktur VAT, jest osobą upoważnioną do wystawienia dokumentu w rozumieniu art. 271 § 1 k.k. W orzecznictwie Sądu Najwyższego, począwszy od uchwały z dnia 13 marca 1996 r., I KZP 39/95, OSNKW 1996, z. 3-4, poz. 17 (z glosą aprobującą T.S. Szymańskiego, Pal. 1996, z. 10, poz. 114 oraz glosą krytyczną B. Mik, OSP 1997, z. 2, poz. 44), ugruntował się pogląd, iż podmiotem przestępstwa tzw. fałszu intelektualnego nie może być osoba, która określoną okoliczność poświadcza, jako jej bezpośrednio dotyczącą. Przestępstwo to może być bowiem popełnione wyłącznie przez osobę, która poświadcza okoliczność mającą znaczenie prawne, co może dotyczyć również okoliczności, która nie dotyczy bezpośrednio sprawcy (tak też np. Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 29 października 1998 r., III KKN 128/97, Prok. i Pr. 1999, z. 3, poz. 9 oraz z dnia 24 października 1996 r., V KKN 147/96, OSNKW 1997, z. 1-2, poz. 8 oraz Rzeczpospolita 1997, nr 5, s. 12 z glosą krytyczną J. Skorupki).

W konsekwencji Sąd Najwyższy w cytowanej już uchwale przyjął, że przestępstwa tzw. fałszu intelektualnego nie może popełnić strona umowy cywilnoprawnej, która zawierając tę umowę oświadcza swoją wolę, niczego zaś w rozumieniu art. 271 § 1 k.k. nie poświadcza. Jeszcze dobitniej stanowisko to Sąd Najwyższy przedstawił w wyroku z dnia 3 grudnia 1997 r., V KKN 296/96, Prok. i Pr. 1998, z. 4, poz. 6. Znajduje ono także akceptację w orzecznictwie innych sądów (np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 25 listopada 1999 r., II AKa 173/99, Krak. Zesz. Praw. 1999, z. 12, poz. 24). Zdaniem Sądu Najwyższego, odmienne stanowisko prowadziłoby do nadmiernego rozszerzenia zakresu kryminalizacji w sferze obrotu cywilnoprawnego, skoro, zgodnie z art. 462 § 1 k.c., dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać od wierzyciela pokwitowania, zgodnie zaś z § 2 tego artykułu - także w szczególnej formie, jeżeli ma w tym interes.

W orzecznictwie pojawiło się także zapatrywanie, iż osobą upoważnioną do wystawienia dokumentu w rozumieniu art. 271 § 1 k.k. może być jedynie osoba zaufania publicznego, której poświadczenie korzysta z domniemania prawdziwości, gdyż przepis ten penalizuje właśnie sprzeniewierzenie się temu zaufaniu (wyrok Sądu Najwyższego z 9 października 1996 r., V KKN 63/96, OSP 1998, z. 7-8, poz. 147 z glosą aprobującą J. Piórkowskiej-Flieger). Przepis ten dotyczyć zatem może jedynie tzw. fałszu intelektualnego zawartego w dokumencie będącym emenacją uprawnienia publicznoprawnego, nie zaś aktu dokumentującego zobowiązanie między osobami fizycznymi lub osobami prawnymi. Jak słusznie wywiódł Sąd Apelacyjny w Krakowie w powołanym wyroku z 25 listopada 1999 r., rozszerzająca interpretacja tego przepisu w warunkach wolności obrotu gospodarczego nasuwałaby zastrzeżenia z punktu widzenia art. 20 Konstytucji RP.

Sąd Najwyższy w niniejszym składzie przedstawione zapatrywania w zupełności podziela i w konsekwencji przyjmuje, iż wystawienie przez sprzedającego faktury VAT, choćby udokumentowana w tej fakturze cena nie odpowiadała rzeczywistej cenie uiszczonej przez kupującego, nie jest wystawieniem dokumentu w rozumieniu art. 271 § 1 k.k. Dokument ten dokumentuje bowiem jedynie transakcję o charakterze cywilnoprawnym, nie jest zaś publicznoprawnym poświadczeniem okoliczności mającej znaczenie prawne. Sąd Najwyższy zwraca przy tym uwagę na okoliczność, iż wystawienie faktury VAT jest obowiązkiem sprzedającego (art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym, Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze zm.), podczas gdy w art. 271 § 1 k.k. mowa o uprawnieniu do wystawienia dokumentu. Aliści, osoba mająca obowiązek wystawienia faktury jest jednocześnie uprawniona do jej wystawienia, jednakże przyjęcie, iż wystawienie dokumentu - w wyniku realizacji ustawowego obowiązku - jest realizacją uprawnienia do wystawienia dokumentu w rozumieniu art. 271 § 1 k.k. sprzeniewierzałoby się funkcji, jaką przepis ten pełni.

Zajmując takie stanowisko Sąd Najwyższy dystansuje się od dawniejszej tezy, wyrażonej w wyroku z dnia 18 października 1995 r. (II KRN 95/95, Prok. i Pr. 1996, z. 2-3, poz. 5) oraz od niefortunnie dobranego przykładu w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 1996 r. (I KZP 39/95, OSNKW 1996, z. 3-4, poz. 17). W uzasadnieniu tym Sąd Najwyższy wskazał, iż przykładami ustawowego upoważnienia do wystawienia dokumentu, którego sfałszowanie spenalizowane było w art. 266 § 1 i 4 k.k. z 1969 r., były przepisy art. 37 ust. 1 i 2 oraz art. 38 pkt 4 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (Dz. U. Nr 27, poz. 111 ze zm., obowiązującej do dnia 31 grudnia 1997 r.), według którego osoba dokonująca sprzedaży towarów miała obowiązek, na żądanie kupującego, wystawienia rachunku stwierdzającego dokonanie sprzedaży. Przykład ten nie koresponduje z całością wywodu uzasadnienia wspomnianej uchwały, na tle którego jako przekonująca rysuje się konstatacja, iż nie jest wystawcą dokumentu w rozumieniu art. 266 § 1 k.k. z 1969 r. osoba, która w ramach czynności cywilnoprawnej oświadcza swoją wolę. Jest bowiem rzeczą niewątpliwą, iż rachunek wystawiany przez sprzedającego dokumentuje przecież treść woli wyrażonej przez strony zawierające umowę kupna - sprzedaży. Rozumowanie to zachowuje swoją aktualność na tle obowiązującej obecnie ustawy z 1993 r. o podatku VAT i powoływanej ustawy o zobowiązaniach podatkowych, z której wynika obowiązek wystawienia faktury VAT.

Orzekając jak w wyroku, Sąd Najwyższy odchodzi od poglądu wyrażonego przez inny skład Sądu Najwyższego w postanowieniu z dnia 3 października 2001 r., V KKN 249/01 (niepubl.), w którym przyjęto, że wystawiając fakturę VAT nie dokumentującą rzeczywistego zdarzenia gospodarczego, sprawca popełnia przestępstwo określone w art. 271 k.k. Nie sposób jednak nie zauważyć, że w tamtej sprawie zafałszowanie owego rzeczywistego przebiegu transakcji nastąpiło w celu wprowadzenia w błąd innej osoby do doprowadzenia jej do niekorzystnego rozporządzenia jej mieniem i okoliczność tę Sąd Najwyższy wyeksponował jako zasadniczą dla przyjęcia poglądu, że zachowanie sprawcy wyczerpuje znamiona przestępstwa określonego w art. 271 k.k. Sąd Najwyższy nie kwestionuje także innego argumentu, który zdecydował o rozstrzygnięciu w sprawie V KKN 249/01, a zasadzającego się na twierdzeniu, iż faktura VAT jest dokumentem w rozumieniu at. 115 § 14 k.k. Orzekając w niniejszej sprawie, Sąd Najwyższy doszedł zaś do przekonania, odmiennie niż Sąd Najwyższy w sprawie V KKN 249/01, iż wystawca faktury VAT działa we własnym imieniu i we własnej sprawie, nie poświadcza zaś nieprawdy innemu podmiotowi co do okoliczności mającej znaczenie prawne, czego dla bytu przestępstwa określonego w art. 271 k.k. ustawodawca wymaga.

Biorąc pod uwagę powyższe, Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, iż przyjęta przez Sąd Wojewódzki interpretacja art. 271 § 1 i 3 k.k. (a także art. 266 § 1 i 3 k.k. z 1969 r.) jest nieprawidłowa, zaś na tle okoliczności ustalonych w niniejszej sprawie zastosowanie tego przepisu było wadliwe. Konsekwencją tego zapatrywania jest uniewinnienie Danuty R. od zarzutu popełnienia przypisanego jej przestępstwa. Uniewinniając oskarżoną od tego przestępstwa Sąd Najwyższy oczywiście nie przesądza kwestii ewentualnej odpowiedzialności oskarżonej na podstawie przepisów kodeksu karnego skarbowego lub ustawy karnej skarbowej, gdzie przewidziano nie tylko odpowiedzialność za uszczuplenie należności Skarbu Państwa (rozdział 6 k.k.s.), ale także za sporządzenie nierzetelnej faktury lub posługiwanie się taką fakturą (art. 102 § 2 u.k.s. i art. 62 § 2 k.k.s.).

OSNKW 2002r., Nr 1-2, poz. 8