Uchwała z dnia 1994-04-27 sygn. III CZP 54/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 54/94

Uchwała z dnia 27 kwietnia 1994 r.

Przewodniczący: sędzia SN A. Nalewajko (sprawozdawca).

Sędziowie SN: T. Ereciński, A. Wypiórkiewicz.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Nadleśnictwa K. przeciwko Januszowi S., Tomaszowi S., Marii S., Janinie S., Annie S. o usunięcie niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księgach wieczystych z rzeczywistym stanem prawnym, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Łodzi, postanowieniem z dnia 2 marca 1994 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy dopuszczalne jest w procesie o usunięcie niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece z dnia 6 lipca 1982 r. - Dz. U. Nr 19, poz. 147) toczącym się aktualnie - badanie przez Sąd czy Skarb Państwa stał się z mocy samego prawa właścicielem lasów w oparciu o art. 1 dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na rzecz Skarbu Państwa?"

podjął następującą uchwałę:

Dopuszczalne jest badanie przez sąd w procesie o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece - Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.), czy Skarb Państwa stał się z mocy prawa właścicielem lasów i gruntów leśnych na podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82). 

Uzasadnienie

Powód Skarb Państwa - Lasy Państwowe nadleśnictwa K. w pozwie wytoczonym przeciwko pozwanym: Januszowi Józefowi S., Andrzejowi S., Tomaszowi Zbigniewowi S., Marii S. córce Marii i Janusza, Janinie S. i Marii S. córce Zofii i Aleksego wnosił usunięcie niezgodności pomiędzy stanem prawnym ujawnionym w księgach wieczystych: rep. hip. 103-16/356, rep. hip. 63-59/224, KW 2025, KW 345, KW 130, KW 208, KW 346, KW 344, prowadzonych w Sądzie Rejonowym w Łasku dla nieruchomości leśnych położonych w K. (w Ł.) a rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie pozwanych i wpisanie w ich miejsce w działach drugich tychże ksiąg Skarbu Państwa - w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe - Nadleśnictwo K. w Ł.

W uzasadnieniu pozwu powód wyjaśnił, że stał się właścicielem nieruchomości leśnych objętych przedmiotowymi księgami wieczystymi z mocy samego prawa na podstawie art. 1 dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82).

Pozwani wnieśli o oddalenie powództwa, wyjaśniając, że decyzja o przejęciu nieruchomości objętych księgami wieczystymi w trybie dekretu o reformie rolnej została uznana za nieważną i że nieruchomości te nie mogły przejść na własność Skarbu Państwa także na podstawie dekretu PKWN o przejęciu lasów na własność Państwa, ponieważ jeszcze przed wojną zostały objęte planem parcelacyjnym na działki budowlane, a zatem straciły charakter lasów.

Sąd Wojewódzki wyrokiem z dnia 17 września 1993 r. oddalił powództwo. Sąd Wojewódzki ustalił, że w dniu 25 października 1946 r. został sporządzony protokół przekazania lasów i gruntów leśnych wchodzących w skład majątku D.Ł., przejętych na cele reformy rolnej w myśl dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. przez Wojewódzki Urząd Ziemski w Ł. jako władzę przekazującą na rzecz Dyrekcji Lasów Państwowych w Ł.- jako władzę przejmującą na podstawie dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa. Protokół ten dotyczył również przedmiotowych nieruchomości. Decyzją z dnia 24 stycznia 1950 r. Wojewódzki Urząd w Ł. stwierdził, że nieruchomość pod nazwą "Osiedle D.", w skład której wchodzą te nieruchomości, podlega przejęciu na cele reformy rolnej. Minister Rolnictwa decyzją z dnia 3 sierpnia 1953 r. utrzymał w mocy tę decyzję, korygując jedynie decyzją z dnia 27 września 1966 r. zakres przejęcia nieruchomości. Decyzją z dnia 19 października 1991 r. Minister Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej stwierdził nieważność powyższych decyzji z dnia 24 stycznia 1950 r. i z dnia 3 sierpnia 1953 r. oraz z dnia 27 września 1966 r., uznając, że przedmiotowa nieruchomość, jako nie będąca nieruchomością ziemską, nie podlegała przejęciu na rzecz Skarbu Państwa na podstawie przepisów dekretu o reformie rolnej.

Naczelny Sąd Administracyjny wyrokiem z dnia 13 maja 1992 r. oddalił skargę Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych, wniesioną od decyzji z dnia 19 października 1991 r. Wniosek Skarbu Państwa o dokonanie wpisu tegoż jako właściciela w działach drugich ksiąg wieczystych, o których mowa w pozwie, został prawomocnie oddalony w postępowaniu wieczystoksięgowym. Na podstawie powyższych ustaleń Sąd Wojewódzki ocenił powództwo jako nieuzasadnione, uznając że jakkolwiek nabycie nieruchomości leśnych na podstawie art. 1 dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na rzecz Skarbu Państwa, następowało z mocy samego prawa, to wymagało jednak wydania decyzji administracyjnej, a n taką decyzję powód nie powołał się.

Powyższy wyrok zaskarżony został przez powoda.

Sąd Apelacyjny przy rozpoznawaniu rewizji powoda przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia jako budzące poważne wątpliwości przytoczone na wstępie zagadnienie prawne.

Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie i doktrynie poglądem przewidziane w art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym jest szczególną postacią powództwa o ustalenie (por. orzeczenie SN z dnia 10 października 1985 r. II CR 221/85 - OSNCP 1986, z. 7-8, poz. 125). Przy rozpoznawaniu tego powództwa przedmiotem postępowania dowodowego jest ustalenie, czy istotnie zachodzi niezgodność treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, uzasadniająca jej usunięcie przez dokonanie prawidłowych wpisów. Ciężar dowodu, że rzeczywisty stan prawny nieruchomości jest odmienny od ujawnionego w księdze wieczystej spoczywa zawsze na stronie powodowej. Prowadzone w takiej sprawie postępowanie dowodowe nie podlega w zasadzie żadnym ograniczeniom, w przeciwieństwie do postępowania wieczystoksięgowego o wpis do księgi wieczystej prawa własności. To bowiem postępowanie jest sformalizowane i zgodnie z art. 46 ust. 1 cytowanej wyżej ustawy, sąd, rozpoznając sprawę, bada jedynie treść wniosku, treść i formę dołączonych doń dokumentów oraz treść księgi wieczystej. Z tego względu wynik tego postępowania nie przesądza kwestii zasadności żądania zgłoszonego w trybie powództwa z art. 10 ustawy.

Z wywodów Sądu Apelacyjnego wynikałoby, że jego wątpliwości co do granic kognicji sądu rozpoznającego niniejszą sprawę wynikają z faktu, że powód powołuje się na nabycie prawa własności nieruchomości, które miało nastąpić na podstawie przepisów dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82), a które nie zostało stwierdzone żadną decyzją administracyjną.

W tym przedmiocie należy stwierdzić, co następuje:

Powołany wyżej dekret miał charakter aktu nacjonalizacyjnego, a przewidziane nim przejęcie lasów i gruntów na własność Skarbu Państwa następowało z mocy samego prawa [art. 1 (1)]. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 20 stycznia 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 4, poz. 16) zobowiązywało Dyrekcję Naczelną Lasów Państwowych, aby przez właściwe dyrekcje lasów państwowych dokonała przejęcia lasów i gruntów leśnych objętych dekretem, przy czym z czynności przejęcia miał być spisany protokół w obecności dotychczasowego właściciela lub jego pełnomocnika oraz dwóch świadków. Tym wymaganiom nie odpowiadał protokół przejęcia, na który powoływała się strona powodowa w niniejszej sprawie; nie może to jednak decydować o bezzasadności jej żądania w sytuacji, gdy przepisy cytowanego wyżej rozporządzenia wykonawczego nie dają podstaw do przyjęcia, że sporządzone protokoły przejęcia, o którym jest w nim mowa, stanowiły warunek nabycia przez Skarb Państwa własności lasów i gruntów leśnych, które następowało z mocy samego prawa.

Jak trafnie zauważył Sąd Apelacyjny, zgodnie z art. 6 (1) powołanego wyżej dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r., przepisanie tytułu własności nabytych przez Skarb Państwa lasów i gruntów leśnych w księgach hipotecznych następowało na wniosek właściwej Dyrekcji Lasów Państwowych. Dekret nie przewidywał w tym zakresie żadnych wymagań formalnych, w przeciwieństwie do dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. Nr 39, poz. 233), który stanowił w art. 1 ust. 1, że tytułem do wpisania na rzecz Skarbu Państwa w księdze hipotecznej (gruntowej) prawa własności nieruchomości ziemskich objętych dekretem PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej jest zaświadczenie wojewódzkiego urzędu ziemskiego, stwierdzające, że nieruchomość ziemska jest przeznaczona na cele reformy rolnej. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51) przewidywało też kompetencje wojewódzkich urzędów ziemskich do orzekania w sprawach, czy dana nieruchomość podpada pod działanie przepisów art. 2 ust. 1 pkt e dekretu, i określało tryb odwoławczy od decyzji tych urzędów. Analogicznych unormowań nie zawiera powoływane wyżej rozporządzenie wykonawcze do dekretu PKWN z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa.

Okoliczność, że ani dekret z dnia 12 grudnia 1944 r., ani rozporządzenie wykonawcze do tego dekretu nie przewidywały wydania decyzji właściwego organu administracji państwowej stwierdzającej - w sposób deklaratywny - fakt przejęcia określonych lasów i gruntów leśnych na własność Państwa, nie oznacza, iż osoby zainteresowane pozbawione były możności wykazywania, że w odniesieniu do konkretnych nieruchomości przejęcie własności nie nastąpiło. Obrona ich w tym zakresie mogła polegać na zarzucie, że nieruchomość taka, ze względu na swój "nieleśny" charakter lub powierzchnię nie przekraczającą 25 ha, nie podlegała działaniu dekretu z dnia 12 grudnia 1944 r., gdyż nie odpowiadała przesłankom z art. 1 (1) dekretu, albo, że była objęta wyłączeniami przewidzianymi w art. 1 (3) dekretu. Z dołączonych do akt sprawy dokumentów wynikałoby, że pozwani taką obronę podjęli i że zapadła negatywna dla nich decyzja administracyjna, ale z uwagi na przyjętą w niej wadliwą podstawę prawną nabycia przez Skarb Państwa własności nieruchomości decyzja ta została uznana za nieważną. Obecnie zatem kwestia, czy konkretne nieruchomości, o które chodzi w sprawie, odpowiadają przesłankom z art. 1 (1) dekretu z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa, albo, czy nie podlegają wyłączeniu spod działania tego dekretu, przewidzianemu w art. 1 (3) pkt b - a na takie wyłącznie powołują się pozwani - jest kwestią otwartą. Powstaje jedynie zagadnienie, w jakim postępowaniu ma ona być rozstrzygnięta. Jak trafnie zauważył Sąd Apelacyjny, dekret z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na rzecz Skarbu Państwa został uchylony na podstawie art. 6 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321). Nie ma też przepisu, który przewidywałby właściwość organu administracyjnego do rozstrzygania sporów dotyczących nabycia przez Skarb Państwa własności nieruchomości na podstawie tego uchylonego już obecnie dekretu. Nie ma zatem żadnych przeszkód do tego, aby takie spory były rozstrzygane w postępowaniu sądowym, a w sytuacji, gdy toczy się już sprawa o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym - w tym właśnie postępowaniu. W postępowaniu tym będzie podlegała wyjaśnieniu ta przede wszystkim okoliczność, która została przytoczona w pkt 4 postanowienia Sądu Apelacyjnego.

Z tych przyczyn Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

 OSNC 1994 r., Nr 11, poz. 215