Uchwała z dnia 1994-05-25 sygn. III CZP 38/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 38/94

Uchwała z dnia 25 maja 1994 r. 

Przewodniczący: Prezes SN S. Rudnicki.

Sędziowie: G. Bieniek (sprawozdawca), T. Ereciński, A. Gola, J. Majewska, Z. Świeboda, T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora S. Trautsolta, w sprawie z powództwa Huty (...) S.A. w S.W. przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Przemysłu i Handlu w Warszawie o odszkodowanie, po rozpoznaniu w dniu 25 maja 1994 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Najwyższy na rozprawie w dniu 31 stycznia 1994 r. sygn. akt III CZP 172/93 do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego:

"Czy dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie z powództwa jednoosobowej spółki Skarbu Państwa powstałej z przekształcenia państwowego przedsiębiorstwa wykonującego w całości zadania dla potrzeb obronności i bezpieczeństwa Państwa przeciwko Skarbowi Państwa (Ministrowi Przemysłu i Handlu) o zapłatę z tytułu wynagrodzenia szkody wynikłej z utrzymywania w latach 1990-1991 w gotowości bezczynnych linii produkcyjnych na podstawie zarządzenia nr 04 Ministra Przemysłu z dnia 2 kwietnia 1990 r. w sprawie wprowadzenia zmian w planie dostaw dla sił zbrojnych w Roku Obliczeniowym - 1986 oraz wytycznych Ministra Przemysłu z dnia 11 czerwca 1991 r. w sprawie zasad aktualizacji wybranych elementów Roku Obliczeniowego - 1986 resortu przemysłu?"

podjął następującą uchwałę:

Dopuszczalna jest droga sądowa w sprawie z powództwa jednoosobowej spółki Skarbu Państwa, powstałej z przekształcenia państwowego przedsiębiorstwa wykonującego w całości zadania dla potrzeb obronności i bezpieczeństwa Państwa, przeciwko Skarbowi Państwa, przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Przemysłu i Handlu o zapłatę z tytułu wynagrodzenia szkody wynikłej z utrzymywania w latach 1990-1991 w gotowości bezczynnych linii produkcyjnych, na podstawie zarządzenia nr 04 Ministra Przemysłu z dnia 2 kwietnia 1990 r. w sprawie wprowadzenia zmian w planie dostaw dla sił zbrojnych w Roku Obliczeniowym - 1986 (nie publikowane).

Uzasadnienie

I.1. Zagadnienie prawne przedstawione przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego do rozstrzygnięcia przez skład siedmiu sędziów tego Sądu, wynikło na tle następującego stanu faktycznego:

W dniu 15 lipca 1991 r. nastąpiło przekształcenie Kombinatu Przemysłowego Huta (...) w spółkę z wyłącznym udziałem Skarbu Państwa w trybie przepisów ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 51, poz. 198). Kombinat ten należał do przedsiębiorstw przemysłu obronnego i wykonywał w całości zadania dla potrzeb obronności i bezpieczeństwa (art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych - jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 18,. poz. 80 ze zm.). W okresie objętym pozwem Kombinat włączony został do wykonania zadań obronnych w ramach centralnego planu na Rok Obliczeniowy - 1986, zatwierdzonego przez Komitet Obrony Kraju uchwałą nr 05/86 z dnia 18 sierpnia 1986 r. Zadania wykonywane przez Kombinat stanowiły element opracowanego przez Ministra Przemysłu planu resortowego, konkretyzującego plan centralny. Zadania Roku Obliczeniowego - 1986 zostały rozciągnięte na lata 1990-1991 i jednocześnie - na skutek odmiennych warunków społeczno-gospodarczych - zmienione przez ograniczenie produkcji wojskowej i jej dostaw, przy jednoczesnym utrzymaniu przez przedsiębiorstwo w gotowości bezczynnych linii produkcyjnych na poziomie Roku Obliczeniowego - 1986. Wiążące Kombinat zmiany wprowadzone zostały zarządzeniem Ministra Przemysłu z dnia 2 kwietnia 1990 r. nr 04 w sprawie wprowadzenia zmian w planie dostaw dla sił zbrojnych na Rok Obliczeniowy - 1986 i jego wytycznymi z dnia 11 czerwca 1991 r. w sprawie zasad aktualizacji wybranych elementów planu na Rok Obliczeniowy - 1986 resortu przemysłu. Minister Przemysłu, wprowadzając w podległych mu jednostkach wskazane zmiany, powołał się m.in. na zarządzenie nr 4 Ministra - Kierownika Centralnego Urzędu Planowania z dnia 2 marca 1990 r. w sprawie wprowadzenia zmian w planie dostaw dla sił zbrojnych na Rok Obliczeniowy - 1986. Minister Przemysłu był organem założycielskim Kombinatu Przemysłowego Huta (..) w S.W.

W dniu 16 lipca 1992 r. Huta (...) Spółka S.A. w S.W. (jednoosobowa Skarbu Państwa), powołując się na art. 8 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, jako na podstawę prawną następstwa, wystąpiła przeciwko Skarbowi Państwa, reprezentowanego obecnie przez Ministra Przemysłu i Handlu, na drogę postępowania nakazowego, domagając się zasądzenia w tym trybie od strony pozwanej kwoty 309.900.000.000 zł z ustawowymi odsetkami z tytułu wynagrodzenia szkody, jaką w latach 1990-1991 poniósł b. Kombinat w wyniku niewykorzystania potencjału produkcyjnego, utrzymywanego w bezczynności dla potrzeb Roku Obliczeniowego - 1986. Spółka powoływała się przy tym na pozasądowe uznanie roszczenia przez b. Ministra Przemysłu, który jednak nie zaspokoił go z braku środków finansowych na ten cel, nie przewidzianych w budżecie.

Nakaz zapłaty został wydany, a po przeprowadzeniu rozprawy, na skutek zarzutów wniesionych przez Skarb Państwa, Sąd Wojewódzki w Tarnobrzegu wyrokiem z dnia 14 lipca 1993 r. utrzymał w mocy nakaz zapłaty do wyliczonej przez biegłego kwoty 294.001.800.000 zł z odsetkami, a poza tym uchylił go i powództwo oddalił.

Ustalając fakt powstania szkody na skutek niewykorzystania mocy produkcyjnych, Sąd I instancji przyjął, że podstawę prawną powództwa stanowi art. 471 k.c. w związku z art. 64 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych. Przepisy te - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - są konsekwencją wyrażonej w art. 60 wymienionej ustawy zasady odpłatności za działalność statutową przedsiębiorstwa oraz zasady odpłatności za czynności niezbędne dla obronności kraju, przewidzianej w art. 221 znowelizowanej w 1992 r. ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (jedn. tekst: Dz. U. z 1992 r. Nr 4, poz. 16). Nałożone na b. Kombinat zadania powinny być traktowane na gruncie art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 26, poz. 152) jako finansowane z budżetu wydatki, ponoszone na podstawie odrębnych przepisów, wydawanych przez Komitet Obrony Kraju i Centralny Urząd Planowania.

Skarżący Skarb Państwa wyeksponował w swojej rewizji zarzut, że brak aktu prawnego, umożliwiającego planowanie i refundację kosztów poniesionych przez przedsiębiorstwo na skutek utrzymywania w gotowości potencjału produkcyjnego na okres podwyższonej obronności Państwa w latach 1990-1991, pozbawiał dochodzonego roszczenia podstawy prawnej.

Powołane przez Sąd Wojewódzki przepisy nie mają zastosowania w niniejszej sprawie i dotyczą innych sytuacji. Uchwała nr 58/81 Rady Ministrów z dnia 6 marca 1981 r. w sprawie planowania i realizacji zadań obronnych nie przewidywała refundacji kosztów związanych z utrzymywaniem w gotowości linii produkcyjnych.

Rozpoznając sprawę na skutek tej rewizji, Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość prawną co do dopuszczalności drogi sądowej w sprawie takiej, jak niniejsza, choć strona pozwana nie przedstawiła zarzutu w tym przedmiocie.

Wątpliwości Sądu Apelacyjnego sprowadzają się do następujących zagadnień.

Samodzielność i samorządność państwowego przedsiębiorstwa przemysłu obronnego została w istotnym zakresie ograniczona, gdyż w stosunku do takiego przedsiębiorstwa wyłączone jest prowadzenie działalności na podstawie własnego planu (art. 52 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych - jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze zm.). Oznacza to, że przedsiębiorstwo przemysłu obronnego nie może we własnym imieniu i na własny rachunek oraz odpowiedzialność podejmować decyzji dotyczącej produkcji zbrojeniowej (por. § 2 statutu). Natomiast w zakresie decyzji produkcyjnych jest ściśle podporządkowane zarządzeniom ministra resortowego, opartym na decyzjach Komitetu Obrony Kraju, który z mocy art. 5 ust. 2 pkt 2 i art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony... (według jedn. tekstu: Dz. U. z 1988 r. Nr 30, poz. 207) jest organem upoważnionym do wytyczania kierunków działania w zakresie obronności i bezpieczeństwa Państwa, zatwierdzania planów centralnych na lata obliczeniowe oraz zobowiązania ministrów resortowych do ustalania planów resortowych i ich realizacji przez podporządkowane im jednostki produkcyjne. Nałożone w tym trybie na przedsiębiorstwa zadania nie są zadaniami dodatkowymi w rozumieniu art. 60 ustawy o państwowych przedsiębiorstwach, bo te, pod sankcją zapłaty odszkodowania (art. 64 powołanej ustawy), nakładane są na przedsiębiorstwa państwowe, które prowadzą działalność na podstawie własnych planów produkcyjnych. Wymienione wyżej zarządzenie Ministra Przemysłu nr 04 z dnia 2 kwietnia 1990 r. i jego wytyczne z dnia 11 czerwca 1991 r. nie są też decyzjami, o których mowa w art. 64 ustawy o państwowych przedsiębiorstwach, gdyż czerpią swoje umocowanie z uprawnień centralnych organów pozostających poza strukturami przedsiębiorstw. Z tego względu stosunek, jaki na tle przedstawionego stanu faktycznego zachodzi pomiędzy Ministrem Przemysłu i Handlu a stroną powodową, nie ma cech stosunku cywilnoprawnego. Nie wchodzi zatem w grę sprawa wynagrodzenia szkody na zasadach prawa cywilnego przez organ założycielski, lecz pokrycie strat ze środków budżetowych, które jednak na ten cel w latach 1990 i 1991 nie zostały przewidziane. Dopiero od 1992 r. przystąpiono do refundowania przedsiębiorstwom strat spowodowanych przestojami linii produkcyjnych przygotowanych do wznowienia produkcji na wypadek zaistnienia potrzeby obronnej. Do czasu ustawowego skonkretyzowania świadczenia pod względem podmiotowym i przedmiotowym w trybie przepisów budżetowych powództwo - zdaniem Sądu Apelacyjnego - nie jest dopuszczalne (art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 5 stycznia 1991 r. - Prawo budżetowe, Dz. U. Nr 4, poz. 18 z zm.).

Przedstawiając do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego wyżej sformułowane zagadnienie prawne, skład orzekający tego Sądu w istocie swoją wątpliwość co do dopuszczalności drogi sądowej w tej sprawie wyprowadził z dwóch przesłanek:

Po pierwsze, podniósł, że w sprawie takiej, jak niniejsza, powstaje pytanie, czy zachowana została zasada dwustronności; czyli inaczej rzecz ujmując, czy spór zawisł między odrębnymi podmiotami, czy też pozostaje w obrębie jednego podmiotu, jakim jest Skarb Państwa.

Po wtóre, wskazał, że na tle podstawy faktycznej roszczenia można mówić o pewnej dwoistości charakteru występowania Skarbu Państwa, co nie pozostaje bez wpływu na ocenę dopuszczalności drogi sądowej. W szczególności chodzi o to, czy w sytuacji, gdy Minister Przemysłu i Handlu, wydając polecenie przedsiębiorstwu państwowemu odnośnie do utrzymywania w gotowości nieczynnych linii produkcyjnych, czynił to jako organ założycielski tego przedsiębiorstwa, z konsekwencją odpowiedzialności odszkodowawczej, czy też jedynie wykonywał dyspozycje kompetentnych, zwierzchnich w sprawach obronności, organów państwowych - bez możliwości powstania po stronie przedsiębiorstwa państwowego roszczenia odszkodowawczego, w razie powstania szkody przy realizacji tych zadań. W pierwszym wypadku otwarcie drogi sądowej do dochodzenia roszczenia odszkodowawczego nie budziło wątpliwości, w drugim - roszczenie odszkodowawcze zmierzałoby w istocie do nałożenia na Skarb Państwa obowiązku dotowania z budżetu, co oznacza, że sprawa taka nie miałaby charakteru sprawy cywilnej.

Treść przedstawionego zagadnienia prawnego oraz jego uzasadnienie przez skład orzekający zakreślają ramy rozważań niezbędnych do jego rozstrzygnięcia.

1. Podstawą materialnoprawną roszczenia, jakiego w niniejszej sprawie dochodzi jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, jest art. 64 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze zm.) w związku z art. 471 k.c. Artykuł 64 ustawy stanowi, że w razie doznania szkody z powodu wykonania decyzji organu sprawującego nadzór, przedsiębiorstwo może żądać od tego organu odszkodowania (ust. 1); spory wynikłe na tle przepisu art. 1 rozstrzyga sąd (ust. 2); z żądaniem odszkodowania może wystąpić dyrektor przedsiębiorstwa lub rada pracownicza przedsiębiorstwa (ust. 3).

Praktyka stosowania tego przepisu nie jest zbyt bogata, stąd też wiele niejasności i wątpliwości.

Pierwsza wątpliwość wiąże się z pojęciem "organu sprawującego nadzór". Punktem odniesienia do jego wyjaśnienia muszą być oczywiście, przepisy ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, a w szczególności rozdziału 12 tej ustawy, zatytułowanego "Nadzór nad przedsiębiorstwem państwowym". Z przepisów tych, a w szczególności z art. 59 cyt. ustawy, wynika jednoznacznie, że nadzór nad przedsiębiorstwem państwowym sprawuje organ założycielski: "(...) uprawnienia organu założycielskiego w zakresie nadzoru (...)". Zgodnie zaś z art. 7 ust. 1 cyt. ustawy, organami założycielskimi są przede wszystkim naczelne oraz centralne organy administracji państwowej oraz Narodowy Bank Polski i banki państwowe. Wszakże - zgodnie z art. 7 ust. 2 cyt. ustawy - organem założycielskim może być także inny organ państwowy.

Należy zauważyć, że do dnia 7 stycznia 1991 r. (data wejścia w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o zmianie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych - Dz. U. z 1991 r. Nr 2, poz. 6) organami założycielskimi były także terenowe organy administracji państwowej. Te przedsiębiorstwa, dla których organami założycielskimi były terenowe organy administracji państwowej stopnia podstawowego, stały się z mocy prawa przedsiębiorstwami komunalnymi (art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych - Dz. U. Nr 32, poz. 191 ze zm.); pozostałe - są nadal przedsiębiorstwami państwowymi, uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego zaś pełni wobec nich - właściwy wojewoda.

Jeśli zatem w art. 64 ustawy o przedsiębiorstwa państwowych używa się sformułowania "decyzja organu sprawującego nadzór", to chodzi o decyzje organu założycielskiego w rozumieniu wyżej wskazanym.

Nie wyczerpuje to jednak problemu. Zgodnie bowiem z art. 59 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, akt o utworzeniu przedsiębiorstwa (akt erekcyjny) może przewidzieć, że uprawnienia organu założycielskiego w zakresie nadzoru, określone w niniejszej ustawie, mogą być przekazane powołanej przez ten organ radzie nadzorczej. Chodzi oczywiście tylko o przekazanie uprawnień nadzorczych, a nie innych, jakie immanentnie przysługują organowi założycielskiemu. Na tle art. 64 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych powstaje zatem pytanie, kto jest biernie legitymowany w procesie odszkodowawczym, jeśli przedsiębiorstwo państwowe poniesie szkodę na skutek wykonania decyzji rady nadzorczej - jako organu sprawującego nadzór: czy sama rada nadzorcza [za tym przemawiałaby treść przepisu "(...) może żądać od tego organu odszkodowania (...)"], czy też jednak organ założycielski, w którego imieniu rada nadzorcza działa.

Jest o problem uboczny, wszakże należałoby się przychylić do drugiej koncepcji.

Rozważając pojęcie "organu sprawującego nadzór nad przedsiębiorstwem państwowym" należy szczególną uwagę poświęcić przedsiębiorstwom państwowym wykonującym w całości lub w przeważającej części zadania dla potrzeb obronności i bezpieczeństwa Państwa (art. 3 ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych). Zgodnie z tym przepisem, Rada Ministrów została upoważniona do określenia zakresu stosowania przepisów ustawy z dnia 25 września 1981 r. do tej grupy przedsiębiorstw. Uczyniła to w rozporządzeniu z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie zakresu stosowania ustaw o przedsiębiorstwach państwowych oraz o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego do przedsiębiorstw państwowych wykonujących w całości lub w przeważającej części zadania dla potrzeb obronności i bezpieczeństwa Państwa, a także wykonujących te zadania jednostek organizacyjnych innych przedsiębiorstw (Dz. U. z 1982 r. Nr 1, poz. 3; zm.: Dz. U. z 1984 r. Nr 10, poz. 41; z 1987 r. Nr 7, poz. 39, Nr 37, poz. 213; z 1988 r. Nr 10, poz. 74, z 1990 r. Nr 88, poz. 509).

Podstawowe znaczenie ma niewątpliwie § 3 cyt. rozporządzenia z dnia 30 grudnia 1981 r., w którym przyjęto zasadę, że do przedsiębiorstw przemysłu obronnego stosuje się przepisy ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych oraz przepisy ustawy z dnia 25 września 1981 r. o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego w zakresie nie unormowanym odmiennie w niniejszym rozporządzeniu. Te odmienne unormowania są dość liczne i głębokie, określają one status przedsiębiorstwa przemysłu obronnego w sposób daleko odbiegający od statusu przedsiębiorstwa działającego na zasadach ogólnych, wszak - co jest bezsporne - przepisy powołanego rozporządzenia nie wyłączyły wprost stosowania art. 64 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych do przedsiębiorstw przemysłu obronnego.

Stwierdzenie to jest niezmiernie istotne, jeśli zważyć, że: po pierwsze, wyłączenie art. 64 ustawy zawarto jedynie wprost w § 22 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie zakresu stosowania przepisów ustaw o przedsiębiorstwach państwowych oraz o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego podległych Ministrowi Sprawiedliwości działających przy zakładach karnych (Dz. U. z 1982 r. Nr 1, poz. 6 ze zm.); po wtóre, w odniesieniu do przedsiębiorstw podległych Ministrowi Obrony Narodowej dokonano modyfikacji art. 64 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych jedynie w ten sposób, że o odszkodowaniu dla przedsiębiorstwa, które doznało szkody z powodu wykonania decyzji organu sprawującego nadzór - rozstrzyga nie sąd, lecz komisja mediacyjna (§ 10 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. w sprawie zakresu stosowania przepisów ustaw o przedsiębiorstwach państwowych oraz o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego do przedsiębiorstw podległych Ministrowi Obrony Narodowej - Dz. U. nr 31, poz. 172); po trzecie, w odniesieniu do przedsiębiorstw podległych Ministrowi Finansów także dokonano modyfikacji art. 64 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych jedynie w ten sposób, że o odszkodowaniu - w razie doznania szkody spowodowanej wykonaniem decyzji Ministra Finansów - orzeka komisja mediacyjna (§ 11 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie zakresu stosowania przepisów ustaw o przedsiębiorstwach państwowych oraz o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego do przedsiębiorstw podległych Ministrowi Finansów - Dz. U. z 1982 r. Nr 1, poz. 5 ze zm.).

Z powyższego musi wypływać istotne spostrzeżenie, a mianowicie, że wyraźną intencją ustawodawcy było, aby także przedsiębiorstwo przemysłu obronnego mogło żądać naprawienia szkody wówczas, gdy z powodu wykonania decyzji organu sprawującego nadzór poniosło szkodę, przy czym obowiązek odszkodowawczy obciąża ten organ. Inną sprawą jest, jakie decyzje organu sprawującego nadzór mogą - w razie powstania szkody dla przedsiębiorstwa przemysłu obronnego - rodzić odpowiedzialność tego organu. Będzie to przedmiotem dalszych rozważań.

W art. 64 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych użyto sformułowania "wykonanie decyzji organu sprawującego nadzór". Rozważając problem, o jakie decyzje chodzi, należy przede wszystkim stwierdzić, że nie chodzi w tym wypadku o decyzje w rozumieniu kodeksu postępowania administracyjnego. Jest to już ugruntowany pogląd w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Jedynie przykładowo można wskazać na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 1983 r. III PRN 1/83 (nie publ.), w którym przyjęto, że "zarządzenie i inne akty dokonywane przez organ założycielski nie mają charakteru decyzji administracyjnej i w związku z tym nie stosuje się do nich przepisów kodeksu postępowania administracyjnego. Stosunki te regulowane są wyłącznie przez ustawę z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych i wydane na jej podstawie rozporządzenia wykonawcze". Podobnie w wyroku z dnia 13 grudnia 1991 r. II CR 85/91 (OSNCP 1993, z. 3, poz. 41) stwierdzono, że "zarządzenie i postanowienia organu założycielskiego wydawane w sprawach dotyczących łączenia, podziału i likwidacji przedsiębiorstw państwowych, nie mają charakteru decyzji administracyjnych w rozumieniu przepisów k.p.a. i nie korzystają z prawomocności formalnej i materialnej".

Pogląd ten należy w pełni podzielić. Nie chodzi o decyzje w rozumieniu kodeksu postępowania administracyjnego, stosunki zaś między organem sprawującym nadzór a przedsiębiorstwem należy rozstrzygać wyłącznie na gruncie ustawy o przedsiębiorstwach państwowych i przepisów wykonawczych do tej ustawy.

Wychodząc zatem z tego założenia należy stwierdzić, że uprawnienia nadzorcze organu założycielskiego wobec przedsiębiorstwa obejmują:

- prawo dokonywania kontroli i oceny działalności przedsiębiorstwa oraz pracy dyrektora (art. 58 ust. 1 cyt. ustawy);

- prawo władczego wkraczania w sprawy przedsiębiorstwa w wypadkach przewidzianych przepisami ustawowymi (art. 58 ust. 2 cyt. ustawy);

- prawo nałożenia na przedsiębiorstwo obowiązku wprowadzenia do planu zadania lub wyznaczenia zadania poza planem, jeżeli jest to niezbędne ze względu na potrzeby obrony kraju, w wypadku klęski żywiołowej bądź w celu wykonania zobowiązań międzynarodowych (art. 60 cyt. ustawy);

- prawo wstrzymania wykonania decyzji dyrektora przedsiębiorstwa, jeżeli jest ona sprzeczna z prawem i zobowiązania dyrektora do jej zmiany lub cofnięcia (art. 61 cyt. ustawy).

Rozpatrując te uprawnienia w kontekście art. 64 omawianej ustawy o przedsiębiorstwach państwowych przyjąć należy, że możliwość powstania po stronie przedsiębiorstwa państwowego roszczenia odszkodowawczego istnieje zarówno wówczas, gdy decyzja organu sprawującego nadzór została podjęta w ramach przysługujących mu uprawnień nadzorczych, jak i wówczas, gdy decyzja ta wykracza poza te uprawnienia. Wszakże w obu sytuacjach zarówno dyrektorowi przedsiębiorstwa, jak i radzie pracowniczej przysługuje - zgodnie z art. 63 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych - prawo wniesienia sprzeciwu w stosunku do decyzji podjętych wobec przedsiębiorstwa przez organ sprawujący nad nim nadzór, a w razie podtrzymania decyzji - prawo wniesienia sprawy do sądu. Na tym tle występuje kwestia wzajemnych powiązań między uprawnieniem przedsiębiorstwa do wystąpienia z roszczeniem odszkodowawczym a uprawnieniem dyrektora i rady pracowniczej do niesienia sprzeciwu, a w razie jego podtrzymania - do skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego.

Prawo wniesienia sprzeciwu przewidzianego w art. 63 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych należy rozpatrywać nie tylko w kategoriach uprawnienia, lecz także obowiązku. Jeśli organ sprawujący nadzór ma prawo władczego wkroczenia w sprawy przedsiębiorstwa tylko w wypadkach przewidzianych przepisami ustawowymi (art. 58 ust. 2 cyt. ustawy), to prawem, a zarazem obowiązkiem dyrektora i rady pracowniczej jest wnieść sprzeciw, jeśli - ich zdaniem - takiego upoważnienia ustawowego nie ma.

Powstaje dalszy problem, a mianowicie, czy zaniechanie wniesienia sprzeciwu uniemożliwia skuteczne dochodzenie roszczenia odszkodowawczego przez przedsiębiorstwo państwowe. Treść art. 64 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych nie daje podstaw do takiego twierdzenia. Wszakże zaniechanie wniesienia sprzeciwu, w szczególności wówczas, gdy miał on realne szanse uwzględnienia, może rzutować na zakres odpowiedzialności odszkodowawczej organu sprawującego nadzór, którego decyzja i jej wykonanie zrodziło szkodę dla przedsiębiorstwa.

Analiza przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie zakresu stosowania (...) nie daje podstaw do twierdzenia, aby w stosunku do tzw. przedsiębiorstw przemysłu obronnego funkcjonował w tym zakresie inny mechanizm.

Z przepisów tych wynika natomiast, że przedsiębiorstwa te wykonują tzw. zadania obronne, czyli zadania w zakresie prac badawczo-rozwojowych, usługowych, handlowych oraz produkcji uzbrojenia i sprzętu wojskowego dla potrzeb obronności i bezpieczeństwa państwa (§ 2 cyt. rozporządzenia).

Zgodnie z § 4 cyt. rozporządzenia, przedsiębiorstwa te w zakresie realizacji zadań obronnych prowadzą działalność zgodnie z państwowymi planami dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego. W konsekwencji tego, w § 4 pkt. 2 cyt. rozporządzenia w odniesieniu do zadań obronnych wyłączono stosowanie obowiązującego wówczas art. 46 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, stanowiącego, że "przedsiębiorstwo prowadzi działalność na podstawie własnego planu; zgodność planu przedsiębiorstwa z celami narodowego planu społeczno-gospodarczego osiągana jest w drodze stosowania ustaw wymienionych w art. 51 i przepisów art. 54 plan wieloletni uchwala ogólne zebranie pracowników przedsiębiorstwa, a plan roczny - rada przedsiębiorstwa na wniosek dyrektora; plan przedsiębiorstwa powinien uwzględniać możliwości i warunki działania przedsiębiorstwa oraz interesy załogi".

Pomijając fakt, że przepis ten został w ogóle uchylony kolejną nowelizacją ustawy o przedsiębiorstwach państwowych z dnia 19 lipca 1991 r., to nie ulega wątpliwości, iż odmienność unormowania w odniesieniu do przedsiębiorstwa przemysłu obronnego sprowadzała się do ścisłego powiązania działalności przedsiębiorstwa z państwowymi planami dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego. To właśnie powiązanie ma istotne znaczenie. W rzeczy samej bowiem powiązanie to miało instytucjonalny charakter.

W szczególności na podstawie art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (według obowiązującego wówczas jednolitego tekstu, opublikowanego w Dz. U. z 1988 r. Nr 30, poz. 207) powołano Komitet Obrony Kraju, który - zgodnie z art. 16 ust. 2 tej ustawy - "określał ogólne zasady wykonywania zadań w ramach powszechnego obowiązku obrony przez ministrów, wojewodów, naczelników gmin oraz podmioty gospodarcze i inne jednostki organizacyjne, a także organizacje społeczne". Na tej podstawie Komitet Obrony Kraju wydał uchwałę nr 06 z dnia 24 sierpnia 1981 r. w sprawie ogólnych zasad wykonywania zadań w zakresie obronności w resortach (Dz. Urz. KOK Nr 2, poz. 20), w której m.in. zobowiązał ministrów do organizowania wykonywania zadań w zakresie obronności państwa, wynikających z ustaw oraz wydanych na ich podstawie aktów wykonawczych właściwych organów i postanowień Komitetu Obrony Kraju, a także zobowiązał ministrów do zapewnienia wykorzystania wolnych mocy jednostek organizacyjnych, którym nadano status przedsiębiorstwa przemysłu obronnego, dla potrzeb zwiększenia produkcji przeznaczonej na rynek wewnętrzny i eksport. Kolejną uchwałą nr 05/86 z dnia 18 sierpnia 1986 r. w sprawie centralnego planu na Rok Obliczeniowy 1986 (Dz. Urz. KOK Nr 7, poz. 59) Komitet Obrony Kraju nie tylko zatwierdził centralny plan, ale zobowiązał i upoważnił ministrów do zatwierdzenia resortowych planów na Rok Obliczeniowy - 86, przekazania zadań kierownikom podległych, podporządkowanych i nadzorowanych jednostek organizacyjnych oraz kierownikom jednostek organizacyjnych, dla których są organem założycielskim. Realizacja tego obowiązku następowała - ze strony ministrów - w formie stosownego zarządzenia w sprawie planu dostaw dla Sił Zbrojnych i na eksport na określony tzw. Rok Obliczeniowy. W tej samej formie, tj. w postaci zarządzenia, ministrowie dokonywali korekt zadań w planie na Rok Obliczeniowy - 1986. Takiej korekty dokonano m.in. zarządzeniem nr 04 Ministra Przemysłu z dnia 2 kwietnia 1990 r. w sprawie wprowadzenia zmian w planie dostaw dla Sił Zbrojnych na Rok Obliczeniowy - 1986. W zarządzeniu tym m.in. zobowiązano dyrektorów przedsiębiorstw przemysłu obronnego do:

- wprowadzenia zmian w zakładowych planach dostaw dla Sił Zbrojnych na Rok Obliczeniowy - 1986;

- sporządzenia zestawienia maszyn, urządzeń instalacji, obiektów, które zakład musi utrzymywać w stanie sprawności technicznej;

- dokonania wyceny kosztów ponoszonych przez zakład na zabezpieczenie nieczynnego majątku trwałego.

Jednocześnie jedynie częściowo zwolniono niektóre przedsiębiorstwa z obowiązku zabezpieczenia możliwości wznowienia produkcji, co oznaczało tym samym obowiązek utrzymywania w gotowości pozostałych linii produkcyjnych.

Te szczegółowe informacje pozwalają na wysnucie kilku wniosków:

Po pierwsze, jeśli Rada Ministrów na podstawie art. 3 ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych została upoważniona do "określenia zakresu stosowania przepisów tej ustawy do przedsiębiorstw wykonujących w całości lub w przeważającej części zadania dla potrzeb obronności i bezpieczeństwa Państwa", to ramy tej delegacji ustawowej upoważniają do określenia, które przepisy ustawy się stosuje, które zaś są wyłączone w stosunku do przedsiębiorstw przemysłu obronnego. Prawidłowo zatem Rada Ministrów mogła wyłączyć stosowanie art. 46 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (według obecnego jednolitego tekstu: art. 52), dotyczącego samodzielności przedsiębiorstw odnośnie do ustalenia planu działalności i jego powiązań z planem centralnym. Tak też uczyniono w § 4 pkt. 2 rozporządzenia z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie zakresu stosowania (...). Wątpliwości natomiast jawią się wówczas, gdy Rada Ministrów nakłada na przedsiębiorstwa przemysłu obronnego obowiązek prowadzenia działalności zgodnie z państwowymi planami dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego (§ 4 pkt 1 rozporządzenia z dnia 30 listopada 1981 r.). Obowiązek taki mógł i powinien być nałożony ustawą bezpośrednio lub w postaci wyraźnej delegacji wykonawczej. W każdym razie zakres delegacji z art. 3 ust. 2 ustawy nie upoważniał do tego.

Po wtóre, jeśli nawet przyjąć, że treść § 4 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1981 r. w sprawie zakresu stosowania (...) nie wykracza poza delegację ustawową, to istotą tego przepisu było to, aby istniała synchronizacja między możliwościami produkcyjnymi danego przedsiębiorstwa przemysłu obronnego a potrzebami w zakresie dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego. Inaczej rzecz ujmując, plan tzw. Roku Obliczeniowego w zakresie dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego był wypadkową z jednej strony zamówień zgłaszanych przez zainteresowane resorty (MON, MSW i MWGzZ), z drugiej zaś - możliwości produkcyjnych przedsiębiorstwa. Taki mechanizm ani nie przewidywał, ani nie zakładał sytuacji spadku zamówień, a tym samym konieczności ograniczenia lub nawet wstrzymania produkcji. Z tego też względu obowiązujące wówczas przepisy nie przewidywały potrzeby finansowania zadań związanych z realizacją zadań tzw. Roku Obliczeniowego co do utrzymywania w gotowości nieczynnych mocy produkcyjnych. Nie oznacza to wszakże, aby w ramach powiązań między planem przedsiębiorstwa przemysłu obronnego a państwowymi planami dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego nie było możliwości korekty poprzez ograniczenie lub wręcz wstrzymanie produkcji określonego przedsiębiorstwa przemysłu obronnego. Innymi słowy, przykładowo spadek zamówień ze strony Ministerstwa Współpracy Gospodarczej z Zagranicą (eksport uzbrojenia i sprzętu wojskowego) upoważniał i obligował właściwego ministra - jako organu założycielskiego - do wprowadzenia korekty w tzw. zakładowym planie dostaw dla określonego przedsiębiorstwa przemysłu obronnego. Taka właśnie korekta została dokonana zarządzeniem nr 04 Ministra Przemysłu z dnia 2 kwietnia 1990 r. w sprawie wprowadzenia zmian w planie dostaw dla Sił Zbrojnych na Rok Obliczeniowy - 1986.

Po trzecie, powstaje problem, czy i kto oraz na jakiej podstawie prawnej zobowiązany jest do pokrycia strat przedsiębiorstw przemysłu obronnego, powstałych w wyniku ograniczenia lub wstrzymania działalności produkcyjnej?

Podejmując to zagadnienie należy przede wszystkim zauważyć, że w odniesieniu do przedsiębiorstw przemysłu obronnego nie wyłączono stosowania art. 47 (obecnie: art. 53) ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. Stanowi on, że przedsiębiorstwo prowadzi działalność na zasadach racjonalnej gospodarki, samofinansowania oraz rachunku ekonomicznego. W konsekwencji tego przedsiębiorstwa państwowe, na które został nałożony obowiązek realizacji dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego w ramach tzw. Roku Obliczeniowego, nie były - w przepisach regulujących gospodarkę finansową przedsiębiorstwa państwowego - traktowane inaczej, a w szczególności nie uzyskiwały np. dotacji czy ulg podatkowych, z wyjątkiem zwolnienia z dywidendy od maszyn i urządzeń. Inaczej rzecz ujmując, korekta państwowych planów dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego, powodująca ograniczenie lub wstrzymanie produkcji przedsiębiorstwa przemysłu obronnego, a tym samym powstanie dla niego strat, sama przez się nie daje podstawy do kreowania po stronie tego przedsiębiorstwa roszczenia odszkodowawczego. Nie ma podstaw prawnych, a także merytorycznego uzasadnienia, aby w zakresie skutków "załamania się" rynku na określoną produkcję inaczej traktować przedsiębiorstwa państwowe działające na zasadach ogólnych, inaczej zaś (w sposób uprzywilejowany) przedsiębiorstwa przemysłu obronnego.

W tym kontekście warto zwrócić uwagę na następujące unormowanie szczególne. Chodzi tu o art. 10 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. z 1992 r. Nr 6, poz. 27). Stanowi on, że wydatki związane z realizacją zadań przedsiębiorstw państwowych w zakresie obronności kraju, wynikających z przepisów ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej oraz z innych przepisów ustawowych, z wyjątkiem wydatków ponoszonych na podstawie odrębnych przepisów wydanych przez Radę Ministrów i Komitet Obrony Kraju z funduszu zadań wyodrębnionych, tworzonego ze środków budżetowych, obciążają koszty działalności przedsiębiorstwa państwowego. Istota tego przepisu sprowadza się do tego, że koszty działalności każdego przedsiębiorstwa państwowego (a nie tylko przedsiębiorstwa przemysłu obronnego) obciążają te wydatki, które związane są z realizacją zadań w zakresie obronności, przy czym zadania te wynikają bądź z ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony (...), bądź z innych przepisów ustawowych. Jedynym dotychczas wyjątkiem były wydatki ponoszone z funduszu zadań wyodrębnionych, tworzonego ze środków budżetowych, przy czym rodzaj tych zadań, których realizacja wymagała wydatków, określały Rada Ministrów i Komitet Obrony Kraju. Takie określenie nastąpiło w uchwale nr 58/81 Rady Ministrów z dnia 6 marca 1981 r. w sprawie planowania i realizacji zadań obronnych w gospodarce narodowej w ramach wydatków na obronę i bezpieczeństwo kraju (Dz. Urz. KOK Nr 35A, poz. 170). W § 1 tej uchwały wyliczono taksatywnie rodzaj tych zadań obronnych, nazwanych "przygotowaniem mobilizacyjnym". Dla jasności sprawy należy dodać, że zgodnie z § 1 pkt. 3 przepisów tej uchwały nie stosuje się "do działalności związanej z bieżącą produkcją uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz przedsięwzięć inwestycyjnych w tym zakresie". Potwierdza to poprzednie spostrzeżenie, że przepisy nie przewidują uruchomienia środków budżetowych w razie ograniczenia lub wstrzymania bieżącej produkcji uzbrojenia i sprzętu wojskowego.

Po czwarte, skoro istota zagadnienia - ujmowanego przez zwykły skład orzekający Sądu Najwyższego w kategoriach dopuszczalności drogi sądowej - sprowadza się nie do kwestii wyrównania szkody powstałej z ograniczenia lub wstrzymania produkcji przedsiębiorstwa przemysłu obronnego, lecz szkody powstałej z utrzymywania w gotowości bezczynnych linii produkcyjnych, to rozważenia wymaga podstawa prawna wydania takiego polecenia.

W sprawie jest bezsporne, i tak ujęto to w przedstawionym zagadnieniu prawnym, że obowiązek utrzymywania przez przedsiębiorstwo przemysłu obronnego w gotowości bezczynnych linii produkcyjnych w latach 1990-1991 został nałożony zarządzeniem nr 04 Ministra Przemysłu z dnia 2 kwietnia 1990 r. w sprawie (...) oraz wytycznych Ministra Przemysłu z dnia 11 czerwca 1991 r. w sprawie zasad aktualizacji wybranych elementów Roku Obliczeniowego - 1986 resortu przemysłu.

Punktem odniesienia do dokonania oceny tej podstawy prawnej musi być art. 52 ust. 2 (obecnie: art. 58 ust. 2) ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. Stanowi on, że "organ założycielski ma prawo władczego wkraczania w sprawy przedsiębiorstwa tylko w wypadkach przewidzianych przepisami ustawowymi". Przepis ten, co należy podkreślić, ma zastosowanie do przedsiębiorstw przemysłu obronnego. Przez "przepisy ustawowe", w ujęciu art. 52 ust. 2 (obecnie: art. 58 ust. 2) ustawy o przedsiębiorstwach państwowych, należy rozumieć - co nie może być kwestionowane - tylko przepisy zawarte w ustawie lub rozporządzeniu wykonawczym, wydanym na podstawie upoważnienia ustawowego. Jeśli Minister Przemysłu - jako podstawę prawną spornego zarządzenia - wskazał § 2 pkt 3 oraz § 4 ust. 1 pkt 2 lit. b uchwały nr 05/86 Komitetu Obrony Kraju, to, pomijając fakt, że jest to upoważnienie do dokonania jedynie korekty planu na Rok Obliczeniowy - 1986, nie ma żadnych wątpliwości, iż nałożenie w tym zarządzeniu obowiązku utrzymywania w gotowości linii produkcyjnych, nie nastąpiło na podstawie przepisów ustawowych w rozumieniu art. 52 ust. 2 (obecnie: art. 58 ust. 2) ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. Takim przepisem ustawowym byłby albo przepis ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, albo upoważnienie ustawowe dla ministra do wydania rozporządzenia wykonawczego w tym przedmiocie. Jest bezsporne, że takich zapisów nie ma w ustawie z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony (...).

Nie wyczerpuje to jednak problemu, jeżeli zważyć, że w uchwale nr 6/81 Komitetu Obrony Kraju z dnia 24 sierpnia 1981 r. w sprawie ogólnych zasad wykonywania zadań w zakresie obronności w resortach (Dz. Urz. KOK Nr 2, poz. 20) - wydanej na podstawie art. 16 i 17 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony (...) - w § 1 pkt 2 stwierdzono, że "ministrowie obowiązani są również do zapewnienia wykorzystania wolnych mocy jednostek organizacyjnych, którym nadano status przedsiębiorstwa przemysłu obronnego (...)". Powstaje zatem pytanie, czy przepis ten nie upoważniał (i zobowiązywał) Ministra Przemysłu do wydania zarządzenia odnośnie do utrzymywania w gotowości bezczynnych linii produkcyjnych w przedsiębiorstwach przemysłu obronnego?

Na tak sformułowane pytanie należy odpowiedzieć negatywnie. Sformułowanie art. 52 ust. 2 (obecnie: art. 58 ust. 2) ustawy o przedsiębiorstwach państwowych jest jednoznaczne. Chodzi o przepisy ustawowe, nie zaś o przepisy uchwały wykonawczej, pomijając nawet to, że mamy do czynienia z uchwałą Komitetu Obrony Kraju, a nie uchwałą Rady Ministrów. Poza tym treść § 1 pkt 2 tej uchwały, a w szczególności zapis "obowiązani są do zapewnienia (...)" nie oznacza ustawowego upoważnienia do wydania zarządzenia o utrzymywaniu w gotowości nieczynnych linii produkcyjnych przez przedsiębiorstwa przemysłu obronnego.

Wreszcie, co najważniejsze, w § 1 pkt 2 cyt. uchwały KOK chodzi o "zapewnienie wykorzystania wolnych mocy jednostek organizacyjnych", co przecież oznacza, że chodzi o to, aby w pełni wykorzystać wszystkie moce produkcyjne, nie zaś o obowiązek utrzymywania w gotowości nieczynnych linii produkcyjnych. A przecież to było zdarzeniem wywołującym szkodę.

Reasumując, trzeba stwierdzić, co następuje:

Zawarty w zarządzeniu nr 04 Ministra Przemysłu z dnia 2 kwietnia 1990 r. w sprawie wprowadzenia zmian w planie dostaw dla sił zbrojnych w Roku Obliczeniowym - 1986 obowiązek utrzymywania w latach 1990-1991 w gotowości bezczynnych linii produkcyjnych przez przedsiębiorstwa przemysłu obronnego nie znajdował podstawy prawnej w "przepisach ustawowych" w rozumieniu art. 52 ust. 2 (obecnie: art. 58 ust. 2) ustawy o przedsiębiorstwach państwowych. Zarządzenie to wydał Minister Przemysłu - jako organ założycielski, a nie jako inny "przedstawiciel Skarbu Państwa". Konstrukcja prawna przyjęta w tym zakresie jest jednoznaczna: art. 52 ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych wyraźnie stwierdza, że "organy państwowe mogą podejmować decyzje w zakresie działalności przedsiębiorstwa państwowego tylko w wypadkach przewidzianych przepisami ustawowymi". Minister Przemysłu - jako jeden z organów państwowych - nie był w jakikolwiek inny sposób upoważniony do podejmowania decyzji w zakresie działalności przedsiębiorstwa państwowego niż organ założycielski. Jako zaś organ założycielski ma możliwość władczo wkraczać w sprawy przedsiębiorstwa tylko w wypadkach przewidzianych przepisami ustawowymi (obecnie: art. 58 ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych). Wydając zarządzenie nr 04 z dnia 2 kwietnia 1990 r., w którym zobowiązał przedsiębiorstwo przemysłu obronnego do utrzymywania w gotowości nieczynnych linii produkcyjnych, Minister Przemysłu mógł działać i działał tylko jako organ założycielski. Skoro zaś - jak to wykazano - czynił to bez upoważnienia zawartego "w przepisach ustawowych", to możliwość kreowania po stronie przedsiębiorstwa roszczenia odszkodowawczego - na podstawie art. 64 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych i art. 471 k.c. - nie może budzić żadnych wątpliwości. Dopuszczalność zaś drogi sądowej w tych sprawach przesądził sam ustawodawca w art. 64 ust. 2 ustawy o przedsiębiorstwach.

Trafność tego poglądu potwierdzają rozwiązania przyjęte w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 20 lipca 1993 r. w sprawie określenia organów właściwych do nakładania niektórych obowiązków i zadań niezbędnych na potrzeby obrony państwa oraz zasad odpłatności za wykonywanie tych zadań i przeprowadzenia kontroli ich realizacji (Dz. U. Nr 69, poz. 331). Rozporządzenie to wydane zostało na mocy wyraźnego upoważnienia ustawowego, zawartego w art. 222 ust. 1 i art. 223 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (jedn. tekst: Dz. U. z 1992 r. Nr 4, poz. 16) Określając - w § 1 pkt 1 tego rozporządzenia - organy właściwe do nakładania obowiązków i zadań w zakresie utrzymywania mocy produkcyjnych i remontowych, niezbędnych do wytworzenia rzeczy ruchomych na okres zagrożenia wojennego na potrzeby obrony państwa, wskazano m.in. Ministra Przemysłu i Handlu - w odniesieniu do podmiotów gospodarczych, dla których jest organem założycielskim.

Na marginesie jedynie można stwierdzić, że podmioty gospodarcze, dla których zostały ustalone zadania w zakresie utrzymywania mocy produkcyjnych i remontowych, otrzymują dotację, przy czym podstawą jej udzielenia jest zawarcie z tym podmiotem przez właściwy organ umowy na utrzymywanie mocy produkcyjnych i remontowych (§ 2 i 3 cyt. wyżej rozporządzenia).

Jeżeli - co wyżej wskazano - możliwy jest spór sądowy między przedsiębiorstwem przemysłu obronnego a jego organem założycielskim, jako organem sprawującym nadzór, co do pokrycia szkody wynikłej z utrzymywania w gotowości nieczynnych linii produkcyjnych, to dla możliwości prowadzenia tego sporu nie ma żadnego znaczenia fakt, że przedsiębiorstwo to - w trybie przepisów zawartych w rozdziale 2 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz. U. Nr 51, poz. 298) - przekształcono w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa (obecnie podstawę prawną przekształcenia stanowią przepisy ustawy z dnia 5 lutego 1993 r. o przekształceniach własnościowych przedsiębiorstw państwowych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa - Dz. U. Nr 16, poz. 69; zm.: Dz. U. z 1994 r. Nr 43, poz. 161). Z mocy art. 8 ust. 2 tej ustawy, spółka powstała w wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego wstępuje we wszystkie prawa i obowiązki przekształconego przedsiębiorstwa. Fakt, że mamy do czynienia ze sporem między Skarbem Państwa, jako osobą prawną, a jednoosobową spółką Skarbu Państwa - jako odrębną osobą prawną, w niczym nie wpływa na dopuszczalność drogi sądowej. Jest to spór między odrębnymi państwowymi osobami prawnymi, co nie jest żadnym ewenementem. Podobny charakter ma spór między Skarbem Państwa a przedsiębiorstwem państwowym lub Skarbem Państwa a Agencją Własności Rolnej Skarbu Państwa. Dopuszczalność drogi sądowej w sporach między tymi osobami prawnymi nie budzi wątpliwości.

Na tym tle konieczne jest podniesienie jeszcze dwóch kwestii:

Po pierwsze, dopuszczając spór sądowy o wynagrodzenie szkody wynikłej z obowiązku utrzymywania przez przedsiębiorstwa przemysłu obronnego w gotowości nieczynnych linii produkcyjnych, w latach 1990-1991, należy wyraźnie podkreślić, że wysokość tej szkody nie może być utożsamiana ze szkodą wynikłą z ograniczenia lub wstrzymania produkcji w zakresie dostaw uzbrojenia i sprzętu wojskowego.

Po wtóre, mimo że w art. 691¹ pkt 2 k.p.c. wyraźnie wymieniono - jako rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym - spory między organami przedsiębiorstwa a organem założycielskim, to spór odszkodowawczy, o którym mowa w art. 471 k.c., rozpoznawany jest w procesie.

Przeprowadzone wyżej rozważania w pełni uzasadniają podjęcie uchwały o treści jak w sentencji.

OSNC 1994 r., Nr 11. poz. 201