Uchwała z dnia 1993-09-08 sygn. III CZP 121/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 121/93

Uchwała z dnia 8 września 1993 r.

Roszczenie rolnika, który zmarł po wytoczeniu powództwa o rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego, zawartej na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140), nie przechodzi na spadkobierców (art. 119 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników - jedn. tekst: Dz. U. 71, poz. 342).

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski.

Sędziowie SN: J. Gudowski, A. Wypiórkiewicz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Marii P. przeciwko Tomaszowi P. i Stanisławowi P. o rozwiązaniu umowy przekazania gospodarstwa rolnego, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Krakowie, postanowieniem z dnia 28 maja 1993 r., sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy roszczenie rolnika, który po wytoczeniu powództwa o rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego, zawartej na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140), zmarł przed zakończeniem tego postępowania, przechodzi na jego spadkobiercę?"

podjął następującą uchwałę:

Roszczenie rolnika, który zmarł po wytoczeniu powództwa o rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego, zawartej na podstawie ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140), nie przechodzi na spadkobierców (art. 119 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników - jedn. tekst: Dz. U. 71, poz. 342).

Uzasadnienie

W dniu 30 czerwca 1980 r. przed Naczelnikiem Gminy w D. powódka Maria P. i pozwany Tomasz P. zawarli umowę przekazania własności i posiadania gospodarstwa rolnego na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140). Zgodnie z jej treścią powódka przekazała pozwanemu własność i posiadanie gospodarstwa rolnego o powierzchni 0,87 ha, do którego tytuł wywodziła z aktu własności ziemi. Zastrzegła sobie prawo dożywotniego korzystania z zabudowań oraz opiekę w razie choroby i starości. Po przekazaniu gospodarstwa powódka otrzymała rentę z zaliczeniem do pierwszej grupy inwalidów. Grunt objął w posiadanie pozwany Tomasz P.

W dniu 25 lutego powódka wystąpiła z roszczeniem o zwrot przekazanego gospodarstwa rolnego, które w toku procesu zmieniła, żądając rozwiązania umowy. Powoływała się na złe traktowanie jej przez pozwanego. Niezależnie jednak od tego utrzymywała, że nie przekazała pozwanemu budynków i działki przydomowej oraz kwestionowała podpis złożony na umowie jako nie pochodzący z jej ręki. Pozew skierowany został także przeciwko Stanisławowi P., synowi Tomasza, obecnemu właścicielowi jednej z działek należących do byłego gospodarstwa powódki.

Sąd Rejonowy dla Krakowa-Podgórza oddalił powództwo wyrokiem z dnia 15 marca 1993 r., ustalając, że treść umowy z dnia 30 czerwca 1980 r. odpowiadała rzeczywistej woli stron, a pozwany Tomasz P. zachowywał się wobec powódki nienagannie.

Powódka zaskarżyła ten wyrok, ale do zakończenia postępowania rewizyjnego przed Sądem Wojewódzkim w Krakowie nie doszło, gdyż dnia 27 kwietnia 1993 r. skarżąca zmarła. Okoliczność ta skłoniła sąd rewizyjny do przedstawienia Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, czy roszczenie rolnika o rozwiązanie umowy przekazania gospodarstwa rolnego, zawartej na podstawie wymienionej wyżej ustawy z dnia 27 października 1977 r., przechodzi na spadkobierców, jeśli zmarł on po wytoczeniu powództwa.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z treścią art. 119 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jedn. tekst: Dz. U. z 1993 r. Nr 71, poz. 342) na żądanie rolnika, który nieodpłatnie przekazał gospodarstwo rolne następcy przed wejściem w życie ustawy, sąd, po rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego, może rozwiązać umowę, jeżeli zachodzi jedna z przyczyn określonych w art. 89 pkt 1-3 cyt. ustawy. Ten zaś przepis stanowi, że na żądanie rolnika może nastąpić rozwiązanie umowy, jeżeli następca uporczywie postępuje wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (pkt 1), dopuścił się względem rolnika albo jednej z najbliższych mu osób obrazy czci bądź umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, albo wolności (pkt 2), a także wówczas, gdy następca nie wywiązuje się ze swych obowiązków względem rolnika, wynikających z umowy lub z przepisów prawa (pkt 3). Pojęcie następcy w rozumieniu art. 89 cyt. ustawy doznało w orzecznictwie Sądu Najwyższego wykładni rozszerzającej. Przyjmuje się bowiem, że jego zakresem objęci są także spadkobiercy następcy rolnika przekazującego gospodarstwo rolne, po których stronie zachodzi jedna z przyczyn wymienionych w tym przepisie, co prowadzi do przyznania im legitymacji biernej w procesie o rozwiązanie umowy (por. uchwały: SN z dnia 25 marca 1992 r. III CZP 19/92 - OSNCP 1992, z. 9, poz. 163 i z dnia 29 września 1992 r. III CZP 98/92 - OSNCP 1993, z. 3, poz. 35). Pogląd ten opiera się na argumentacji zaczerpniętej z wykładni funkcjonalnej, wskazującej na to, że jednym z celów umowy nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego następcy jest zapewnienie rolnikowi nie tylko bytu materialnego, ale i także dobrego traktowania na starość. W warunkach wymiany pokoleń i nierzadkich konfliktów ujawniających się między rolnikami a spadkobiercami, jego następcy trudno jest ściśle oddzielać postępowaniem następcy od postępowania jego bliskich. Śmierć następcy nie usuwa zatem z życia rolnika tych uwarunkowań, które mają mu zapewnić spokojną starość, jeżeli spadkobiercy zachowują się wobec niego w sposób naganny.

Racje te odpadają w sytuacji wywołanej śmiercią rolnika, która siłą rzeczy wysuwa na plan pierwszy inne cele umowy, związane z przebudową struktur gospodarstw i unowocześnieniem metod gospodarowania, choć nie może ujść uwadze także aspekt czysto moralny, uwidaczniający się w śmierci źle traktowanego rolnika. W takim bowiem stanie faktycznym niewątpliwie ulega polepszeniu sytuacji następcy, który nie ponosiłby już konsekwencji swojego nagannego postępowania w postaci rozwiązania umowy. Jednakże te racje moralne nie mogą uzasadnić poglądu o dziedziczności roszczenia rolnika o rozwiązanie umowy bez wsparcia w istocie prawnej samej instytucji rozwiązania, uregulowanej w art. 89 i 119 ust. 2 omawianej ustawy. Ta zaś nie dostarcza wystarczających przesłanek, na podstawie których można poprawnie wnioskować o dziedziczności roszczenia.

Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia bowiem nie może pominąć istotnego dla jego przedmiotu przepisu art. 922 k.c., który określa prawa i obowiązki zmarłego należące lub nie należące do spadku. Według przyjętego uregulowania nie należą do spadku m.in. prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą (por. § 2 tegoż artykułu). Wobec tego powstaje pytanie, czy prawo rozwiązania umowy z przyczyn wymienionych w art. 89 obowiązującej ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników jest ściśle związane z osobą rolnika.

Na to pytanie należy odpowiedzieć twierdząco z następujących przyczyn.

Prawo do rozwiązania umowy o nieodpłatne przekazanie gospodarstwa rolnego na podstawie art. 89 cyt. ustawy ma charakter niezbywalnego prawa majątkowego, ściśle związanego z osobą rolnika. Na osobisty charakter prawa wskazuje treść przesłanek, od których spełnienia zależy powstanie roszczenia o rozwiązanie umowy. Nawiązują one do potrzeby zapewnienia rolnikowi spokojnej egzystencji aż do śmierci. Chodzić tu będzie zarówno o poprawność zachowania następcy wobec osoby rolnika i jego najbliższych, jak też o wykonywanie przyjętych w umowie lub wynikających z przepisów prawa obowiązków, które z reguły wiążą się - jak w niniejszej sprawie - z zaspokajaniem potrzeb osobistych rolnika. Niewykonywanie takich obowiązków bez uzasadnionej przyczyny może równocześnie przejawiać uporczywe postępowanie wobec rolnika w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Osobisty charakter praw rolnika zastrzeżonych w umowie, a związanych z zaspokajaniem jego potrzeb, powoduje, że wygasają one z chwilą śmierci rolnika. Osobistego charakteru podstawy rozwiązania umowy nie podważa uregulowanie przesłanki wymienionej w art. 89 pkt 2 ustawy w sposób nawiązujący także do osób najbliższych rolnikowi. Z punktu widzenia zapewnienia rolnikowi spokojnej egzystencji sprawa ta powinna być traktowana jako dotykająca jego samego w kontekście kręgu rodzinnego i życia we wspólnocie. Całość tej argumentacji prowadzi nieodparcie do wniosku, który każe upatrywać w roszczeniu o rozwiązanie umowy prawa ściśle związanego z osobą spadkodawcy w rozumieniu art. 922 § 2 k.c. Odmienny punkt widzenia mógłby przyczynić się do naruszenia ponad miar zasady stabilności umów, co w stosunkach własnościowych w rolnictwie jest niepożądane.

Wprawdzie zarówno w orzecznictwie, jak i doktrynie utrwalił się pogląd, że umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy ma szczególny charakter, który nie pozwala na stosowanie do niej w drodze analogii przepisów o darowiźnie lub dożywociu, i ten kierunek wykładni nie uległ zmianie także po wejściu w życie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, to jednak nie sposób nie zauważyć, że pomiędzy umowami dożywocia i nieodpłatnego przekazania gospodarstwa rolnego, w których rolnik zastrzegł sobie świadczenia do końca życia w zakresie środków utrzymania lub opieki - jak w niniejszej sprawie - zachodzi podobieństwo faktyczne. W tym miejscu warto przypomnieć, że według dotychczasowej judykatury roszczenie dożywotnika o rozwiązanie umowy o dożywocie (art. 913 § 2 k.c.) nie przechodzi na spadkobierców (por. uchwałę składu siedmiu sędziów SN z dnia 16 marca 1970 r. III CZP 112/69 - OSNCP 1971, z. 1, poz. 1).

Umowa zawarta pod rządem ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz. U. Nr 32, poz. 140) podlega dyspozycji art. 119 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników.

Mając to na uwadze Sąd Najwyższy podjął uchwałę na podstawie art. 391 k.p.c. o treści jak w sentencji.

Na marginesie można zauważyć, że ze względu na przedmiot przedstawienia i stan faktyczny sprawy uchwała dotyczy wyłącznie zagadnienia dziedziczności roszczenia rolnika o rozwiązanie umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy. Natomiast Sąd Najwyższy nie rozważył kwestii, czy po śmierci rolnika inna osoba z grona najbliższych spadkobierców, która doznała ze strony następcy złego traktowania, mogłaby własnym prawem dochodzić rozwiązania umowy na podstawie art. 119 ust. 2 ustawy z 1990 r. (np. małżonek rolnika).

 OSNC 1994 r. Nr 5, poz. 97