Uchwała z dnia 1993-03-31 sygn. III CZP 176/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 176/92

Uchwała z dnia 31 marca 1993 r.

Przewodniczący: Prezes SN S. Rudnicki.

Sędziowie SN: G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, A. Gola (sprawozdawca), M. Słoniewski, A. Wypiórkiewicz.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora J. Szewczyka, w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Usług Marketingowych - Biuro Handlowe (...), Spółka z o.o. w G. przeciwko Przedsiębiorstwu Produkcyjno-Handlowemu (...) w K. o zapłatę, po rozpoznaniu w dniu 31 marca 1993 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Najwyższy na rozprawie w dniu 20 listopada 1992 r. (...) do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego:

Czy spółka cywilna ma zdolność wekslową?

podjął następującej treści uchwałę:

Spółka cywilna nie ma zdolności wekslowej.

Uzasadnienie

Sąd Najwyższy w zwykłym składzie, rozpatrując przedstawione przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku pytanie prawne: "czy spółka cywilna ma zdolność do zaciągania zobowiązań wekslowych?", uznał, że zagadnienie prawne "czy spółka cywilna ma zdolność wekslową" budzi poważne wątpliwości, uzasadniające przedstawienie tego zagadnienia do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego. W uzasadnieniu pytania podniesiono, że uznanie, iż dany podmiot ma zdolność wekslową zależy przede wszystkim od tego, czy ma on zdolność prawną, a tę mają osoby fizyczne i osoby prawne. Spółka cywilna nie należy - co jest oczywiste - do pierwszej z tych kategorii osób, a powszechnie uznaje się, że nie jest też osobą prawną. Żaden bowiem szczególny przepis nie przyznaje jej osobowości prawnej, a przepisy o spółce cywilnej (art. 860-875 k.c.) regulują ją jako instytucję prawa zobowiązaniowego i nie nadają jej cech jednostki organizacyjnej funkcjonującej jako odrębny podmiot prawa cywilnego. Nie ma też w kodeksie cywilnym takiego przepisu, jak art. 81 k.h., według którego spółka jawna może "nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana", co potwierdza, że ustawodawca, jeżeli jest jego wolą wyposażenie podmiotu nie będącego osobą prawną w atrybuty przysługujące z reguły takim osobom, daje temu wyraz w stosownym, wyraźnie brzmiącym przepisie. Nie można zaś nie dostrzegać, że wydane później przepisy kodeksu handlowego, przepisy kodeksu cywilnego regulujące spółkę cywilną nie zawierają odnoszącego się do tej spółki takiego przepisu, jak art. 81 k.h.

W rozważaniach składu orzekającego Sądu Najwyższego wyrażono też zapatrywanie, że użyte w art. 864 k.c. określenie "zobowiązania spółki" należy jedynie uważać za "językowo wygodny skrót, w istocie bowiem chodzi o wspólne zobowiązania wszystkich wspólników. W zestawieniu z art. 866 k.c., regulującym reprezentację spółki cywilnej, należy uznać, że reprezentujący spółkę wspólnik reprezentuje zarówno siebie jako wspólnika, jak i wszystkich pozostałych wspólników. Nie chodzi tu zatem o reprezentację spółki jako odrębnego podmiotu, co mogłoby być argumentem przemawiającym za uznaniem spółki za mającą zdolność prawną.

Sąd Najwyższy podniósł też, że za uznaniem spółki za podmiot wyposażony w zdolność prawną mogłoby przemawiać coraz szersze występowanie tych spółek w obrocie jako samodzielnych jednostek organizacyjnych, realizujących określone cele gospodarcze.

Choć nie posiadanie przez spółkę cywilną zdolności prawnej powinno przesądzać w sensie negatywnym o jej zdolności wekslowej, to jednak w piśmiennictwie prawniczym został wyrażony pogląd przeciwny, co - zdaniem składu orzekającego Sądu Najwyższego - wskazuje na konieczność rozpatrzenia przedstawionego zagadnienia prawnego przez skład powiększony.

Obowiązujące obecnie w Polsce przepisy regulują pięć rodzajów spółek (cywilnych i handlowych), a mianowicie: spółkę zwaną cywilną (art. 860-875 k.c.), spółkę jawną (art. 75-142 k.h.), spółkę komandytową (art. 143 i nast., art. 28 § 2 k.h. w brzmieniu ustawy z dnia 31 sierpnia 1991 r. o zmianie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej - Kodeks handlowy, Dz. U. Nr 94, poz. 418), spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 158-306 k.h.) oraz spółkę akcyjną (art. 307-497), tworząc w ten sposób pięć normatywnych typów spółek.

Spółka cywilna jest stosunkiem zobowiązaniowym uregulowanym w przepisach art. 860-875 k.c. Do oceny prawnej tego stosunku mają również zastosowanie przepisy ogólne prawa cywilnego, a także przepisy tzw. części ogólnej prawa zobowiązań zawarte w księdze trzeciej kodeksu cywilnego.

W świetle przepisów kodeksu cywilnego (art. 860 § 1 k.c.) spółka cywilna jest stosunkiem prawnym, którego strony (wspólnicy) zobowiązane są dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w oznaczony sposób, w szczególności przez wniesienie wkładów.

Według uregulowania przyjętego w art. 860 § 1 k.c. źródłem powstania stosunku spółki cywilnej jest umowa (umowa spółki), zawarta przez co najmniej dwóch wspólników. Umowa powinna mieć formę pisemną (ad probationem). Także przystąpienie do istniejącej już spółki powinno być dla celów dowodowych stwierdzone pismem.

Spółka prawa cywilnego nie ma osobowości prawnej (inaczej np. co do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością - art. 171 § 1 k.h., według którego "przez zarejestrowanie spółka nabywa osobowość prawną", czy co do spółki jawnej - art. 81 k.h., o którym mowa była wyżej, a którego unormowanie z mocy art. 144 k.h. ma także odpowiednio zastosowanie do spółki komandytowej).

Osobami prawnymi mogą być tylko te podmioty, których osobowość prawna wynika z przepisu ustawy lub przepisów szczególnych przyznających tę osobowość (art. 33 i 35 k.c.). Należy przeto podnieść, że ustawodawca, nowelizując w ten sposób zasadniczy przepis art. 33 k.c. (por. art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321), nie uczynił tego w taki sposób, by nowelizacja dotknęła także spółkę cywilną. Nie wydaje się też, by ustawodawca, nowelizując kodeks cywilny, i to kilkakrotnie, nie dostrzegł roli, jaką spółka cywilna odgrywa w życiu gospodarczym kraju. Jeśli mimo to nie przyznał jej osobowości prawnej, to oznacza to, że przepisy o spółce cywilnej (art. 860-875 k.c.) regulują tę instytucję prawa obligacyjnego w sposób całościowy, odpowiadający jej założeniom, zaś uczestniczenie w obrocie gospodarczym nie wymaga nadania spółce cywilnej cech jednostki organizacyjnej, funkcjonującej jako odrębny podmiot prawa cywilnego, wyposażony w osobowość prawną.

W literaturze prawniczej podejmowane są próby wyprowadzenia wniosku o podmiotowości prawnej spółki cywilnej z faktu istnienia "wspólnego majątku wspólników" (art. 863 k.c.). Stanowisko takie nie zasługuje na aprobatę. Pod względem prawnym majątek spółki cywilnej stanowi współwłasność łączną wspólników, opierającą się na szczególnym stosunku osobistym, jaki kształtuje umowę spółki cywilnej. Majątek ten, będący odrębną całością określaną niekiedy jako "majątek spółki" (takiego określenia użyto w art. 548 k.z., a także w § 718 k.c.n.), obejmuje wkłady majątkowe wspólników oraz uzyskane dochody, stanowiące majątek wspólny wspólników, przy czym każdy z nich jest współwłaścicielem tego majątku do niepodzielnej ręki. Odnośnie do całego majątku istnieje pomiędzy wspólnikami wspólność łączna, która utrzymuje wyodrębnienie majątku i jego niepodzielność (por. art. 863 k.c., w którym mowa jest o "wspólnym majątku wspólników", nie zaś o "majątku spółki").

Reasumując tę część wywodów należy stwierdzić, że spółka cywilna jest spółką osobową, zespołem wspólników nie wyposażonym w osobowość prawną, która mogłaby być przeciwstawiona podmiotowości prawnej wspólników. Podmiotami są tylko wspólnicy (por. m. in. art. 864 k.c., według którego za zobowiązania spółki wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie). Inaczej mówiąc, w spółce cywilnej istnieje wielość podmiotów powiązana wspólnością majątkową. Używane w praktyce pojęcie "majątek spółki" oznacza zawsze wspólny majątek wspólników.

III. Prawo wekslowe - ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. (Dz. U. Nr 37, poz. 282), w odróżnieniu od prawa wekslowego z 1924 r. (Dz. U. Nr 100, poz. 926), nie zawiera przepisów, które w sposób szczególny regulowałyby zdolność wekslową i zdolność do czynności wekslowych. Jedynie w dwóch przepisach obowiązującego prawa wekslowego wspomina się o zdolności do zaciągania zobowiązań wekslowych - w art. 7 w sensie negatywnym i w art. 77 w sensie pozytywnym, jednakże żaden z tych przepisów nie określa jednoznacznie, kto ma zdolność wekslową. Ten drugi przepis zawiera jedynie wskazówkę interpretacyjną - poprzez odesłanie do przepisów prawa ojczystego (lex patriae) - w kwestii oceny zdolności wekslowej osoby zaciągającej zobowiązanie wekslowe. Wobec takiego odesłania zdolność wekslową należy ocenić na podstawie prawa ojczystego aktualnie obowiązującego. Tym samym dochodzi się do wniosku, że zdolność wekslową, tj. zdolność do tego, aby być podmiotem praw i zobowiązań wekslowych, ma każdy, kto według przepisów ogólnych prawa cywilnego ma zdolność prawną. Zdolność wekslową mają więc osoby fizyczne i osoby prawne.

Od zdolności wekslowej należy odróżnić zdolność do działań wekslowych, przez którą rozumie się nabywanie praw wekslowych i zaciąganie zobowiązań wekslowych przez własne działania prawne.

Zdolność wekslową łączy się z pojęciem zdolności prawnej, zaś zdolność do działań wekslowych z pojęciem zdolności do działań prawnych. Każda z nich dzieli się na czynną (do nabywania praw wekslowych) i bierną (do zaciągania zobowiązań wekslowych). Ten, kto nie ma zdolności do działań prawnych, nie ma też zdolności do zaciągania zobowiązań wekslowych.

W dawniejszej literaturze przedmiotu wyrażano pogląd, że spółka cywilna, choć nie ma osobowości prawnej, ma, ze względu na brzmienie art. 548 k.z., zdolność wekslową.

W nowszej literaturze wymienia się spółkę cywilną jako mającą z mocy art. 866 k.c. zdolność wekslową i zdolność do działań wekslowych. Stanowisko takie nie da się jednak obronić, gdyż w konstrukcji reprezentacji w spółce cywilnej (art. 866 k.c. stanowi, że w braku odmiennej umowy lub uchwały wspólników każdy wspólnik jest umocowany do reprezentowania spółki w takich granicach, w jakich jest uprawniony do prowadzenia jej spraw) nie można wnioskować o jej zdolności wekslowej. Brak odrębnej od wspólników osobowości prawnej spółki cywilnej będzie zawsze skutkował w wiązanie jej wspólników (art. 864 k.c.) w stosunek wekslowy i nie spółka, lecz wspólnicy będą uczestnikami tego stosunku. Inaczej mówiąc, nie spółka, lecz wspólnicy będą zobowiązani lub uprawnieni z weksla.

Przy omawianiu tego stanowiska nie można nie dostrzegać, że upoważnienie do działania, o którym mowa jest w art. 866 k.c., opiera się na sumie cząstkowych umocowań wspólników. Podmiotami praw i obowiązków (także wekslowych) na podstawie tak unormowanego umocowania do działania są sami wspólnicy, a nie spółka. Takie bowiem są szczególne cechy normatywne reprezentacji spółki cywilnej, a mianowicie reprezentacja spółki w stosunku do osoby trzeciej polega na działaniu na jej (spółki) rzecz i w jej imieniu, tzn. na rzecz i w imieniu wszystkich wspólników. Skutki prawne powstają dla spółki, co oznacza, że nabyta wierzytelność wchodzi do wspólnego majątku wspólników, natomiast podjęte zobowiązania zostają objęte solidarną odpowiedzialnością wspólników.

Rozwój życia gospodarczego w naszym kraju nie może usprawiedliwiać odmiennej wykładni obowiązujących przepisów kodeksu cywilnego o spółce cywilnej i przepisów prawa wekslowego. Wyrażane poglądy - jako wnioski de lege ferenda - mogą stanowić punkt wyjścia do zmian legislacyjnych w tym zakresie, w tym też w celu zbliżenia reguł kodeksowych dotyczących spółki cywilnej do unormowań "europejskich".

Z tych przyczyn podjęto uchwałę jak w sentencji.

OSNC 1993 r., Nr 10, poz.171