Uchwała z dnia 1993-03-17 sygn. III CZP 30/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 30/93

Uchwała z dnia 17 marca 1993 r.

Przewodniczący: sędzia SN A. Wypiórkiewicz.

Sędziowie SN: H. Ciepła, Z. Strus (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego (...) w B. przeciwko (...) Spółdzielni Mieszkaniowej w B. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Białymstoku postanowieniem z dnia 22 stycznia 1993 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 291 k.p.c.:

Czy żądanie zapłaty kwoty pieniężnej wniesionej przez przedsiębiorstwo handlowe jako część środków finansowych na wybudowanie wspólnie ze spółdzielnią mieszkaniową i na jej gruncie pawilonu handlowego, zgodnie z umową o partycypacji w kosztach budowy, zawartą na podstawie przepisów uchwały nr 118 Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1969 r. w sprawie terenowej koordynacji inwestycji oraz realizacji inwestycji towarzyszących i wspólnych (M.P. Nr 31, poz. 227), w sytuacji, gdy strony zastrzegły w umowie zwrot tej kwoty - jest żądaniem spełnienia świadczenia pozostającego w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 358¹ § 4 k.c.?

podjął następującą uchwałę:

Świadczenie pieniężne należne przedsiębiorstwu handlowemu od spółdzielni mieszkaniowej z tytułu udziału w kosztach inwestycji tej spółdzielni nie pozostaje w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, w rozumieniu art. 358¹ § 4 k.c.

Uzasadnienie

Sąd Wojewódzki - Sąd Gospodarczy w Białymstoku zasądził na rzecz Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego (...) w likwidacji, jako następcy prawnego Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Handlu Obuwiem, kwotę 374.500 zł z odsetkami i kosztami procesu, od (...) Spółdzielni Mieszkaniowej, jako równowartość zwaloryzowanej kwoty 625.000 zł, włożonej przez przedsiębiorstwo w 1970 r. na pokrycie kosztów budowy pawilonu handlowego, a nie spłaconej do 1991 r. przez Spółdzielnię posiadającą grunt i wzniesiony pawilon. Sąd Wojewódzki ustalił, że strony zawarły umowę w sprawie partycypacji w kosztach budowy pawilonu handlowego, w której pozwana zobowiązała się do przekazania powodowi części obiektu po zakończeniu inwestycji w 1974 r. Zawarła z nim umowę najmu lokalu użytkowego, którą w 1991 r. wypowiedziała. W umowie najmu strony postanowiły też, że wynajmująca zwracać będzie najemcy wyłożone przez niego środki w 60 rocznych ratach. Po wypowiedzeniu najmu i odzyskaniu posiadania lokalu w 1991 r. Spółdzielnia zwróciła przedsiębiorstwu jednorazowo nie spłaconą dotychczas należność mimo wcześniejszego żądania przez powoda podwyższenia wysokości należnej mu kwoty z tytułu finansowania kosztów budowy pawilonu.

Rozpoznając rewizję pozwanej Sąd Apelacyjny powziął wątpliwości, które przedstawił jako zagadnienie prawne o treści wyżej przytoczonej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wyłączenie spod waloryzacji przez sąd świadczeń pieniężnych, dokonane w art. 358¹ § 4 k.c., ma zastosowanie wówczas, gdy wierzycielem jest strona prowadząca przedsiębiorstwo, a świadczenie pozostaje w związku z jego prowadzeniem.

Przedsiębiorstwo nie jest pojęciem jednoznacznym. Może oznaczać podmiot gospodarczy mający na podstawie przepisów szczególnych przymiot osobowości prawnej (np. przedsiębiorstwa państwowe) albo zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do realizacji zadań gospodarczych - według definicji przedmiotowej zawartej w art. 55¹ k.c. W tym drugim znaczeniu występuje omawiane pojęcie w art. 358¹ § 4 k.c. Przemawia za tym przede wszystkim konstrukcja przepisu, zawierającego wyłączenie spod waloryzacji. Jest on adresowany do prowadzącego przedsiębiorstwo, co oznacza, że strona stosunku prawnego, a więc podmiot mający w zasadzie zdolność prawną (w tym przedsiębiorstwo w znaczeniu podmiotowym), dysponuje wspomnianym wyżej zespołem składników materialnych i niematerialnych.

Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu swego postanowienia wskazuje na możliwość szerokiego lub wąskiego rozumienia ustawowego zwrotu o związku między świadczeniem a prowadzeniem przedsiębiorstwa, opowiadając się za tym drugim rozumieniem. Stanowisko to jest słuszne. Za potrzebą przyjęcia, że istnieją granice tego związku, przemawia wykładnia logiczna. Między podmiotem a prowadzonym przedsiębiorstwem istnieje przede wszystkim więź ekonomiczna, wobec czego nie ograniczone rozumienie omawianego zwrotu normatywnego oznaczałoby też nie ograniczoną możliwość obrony przez dłużnika, co pozbawiłoby końcowy fragment przepisu art. 358¹ § 4 k.c. treści normatywnej.

Odpowiedź na przedstawione zagadnienie prawne wymaga więc wskazania kryteriów, za pomocą których można rozstrzygnąć, czy osoba prowadząca przedsiębiorstwo może in casu domagać się zmiany wysokości lub sposobu spełnienia swego świadczenia pieniężnego na podstawie art. 358 § 3 k.c. Odpowiedzi należy poszukiwać w treści przepisu wymienionego już w art. 55¹ k.c. Obydwa przepisy, a także art. 355 § 2 k.c., o czym będzie mowa dalej, zostały wprowadzone tą samą ustawą z dnia 26 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny. Pozwala to przyjąć istnienie spójności między poszczególnymi normami służącymi zasadniczemu celowi nowelizacji, tj. poddania stosunków cywilnoprawnych w większym stopniu zasadom gospodarki rynkowej. Skoro przedsiębiorstwo, według art. 358¹ § 4 k.c., ma znaczenie przedmiotowe, to ważnym elementem tej definicji jest wynikający z art. 55¹ k.c. cel w postaci "realizacji zadań gospodarczych". Synonimem wymienionego wyżej zwrotu ustawowego jest prowadzenie działalności gospodarczej, które w orzecznictwie doczekało się już obszernego wyjaśnienia (por. uzasadnienia uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 18 czerwca 1991 r. III CZP 40/91 - OSNCP 1992, z. 2, poz. 17 oraz uchwały z dnia 11 czerwca 1992 r. III CZP 64/92 - OSNCP 1992, z. 12, poz. 225). Wyjaśnienia zawarte we wskazanych orzeczeniach mają zastosowanie w niniejszej sprawie z uwzględnieniem ponadto szczególnych okoliczności uzasadniających wyłączenie pewnej kategorii stosunków prawnych spod działania przepisów dopuszczających waloryzację świadczeń pieniężnych. Należą do nich: zawodowy z reguły charakter czynności dokonywanych przez podmioty prowadzące przedsiębiorstwo, co nakłada na nie obowiązek zwiększonej staranności (art. 355 § 2 k.c.), dysponowanie przez te podmioty większymi możliwościami przewidywania przebiegu procesów ekonomicznych, a wreszcie konieczność względnej ochrony przez państwo pewności obrotu prawnego i zapobiegania wzrostowi inflacji wskutek zwiększenia ilości pieniądza koniecznego do zaspokojenia roszczeń podmiotów odgrywających największą rolę w obrocie ekonomicznym.

Wskazywane w orzecznictwie cechy działalności gospodarczej, które powinny być wykorzystane przy określaniu granic związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, to przede wszystkim profesjonalny, a więc stały, nie okazjonalny charakter, powtarzalności działań, podporządkowanie regułom zysku, wreszcie normalny, funkcjonalny związek między konkretnymi czynnościami, będącymi źródłem wierzytelności pieniężnej, a szeroko rozumianymi zadaniami podmiotu, wynikającymi z aktu założycielskiego lub jego statutu, tak, aby można było wyłączyć z tej kategorii czynności nielegalne.

Umowa o partycypacji w kosztach budowy pawilonu wskazywała jako podstawę przepisy uchwały nr 118 Rady Ministrów z dnia 4 lipca 1969 r. w sprawie terenowej koordynacji inwestycji oraz realizacji inwestycji towarzyszących i wspólnych (M.P. Nr 31, poz. 227). Należy zgodzić się z poglądem Sądu Apelacyjnego, że przepisy tej uchwały regulowały tylko kwestię finansowania i organizacji inwestycji nazywanych wspólnymi i nie można wywodzić z nich skutków w sferze cywilnoprawnej. Założeniem tzw. inwestycji wspólnych było osiąganie optymalnych wyników ekonomicznych w skali gospodarki ogólnonarodowej. Uchwała Rady Ministrów nie wspominała nawet o jakichkolwiek uprawnieniach cywilnoprawnych w stosunku do wzniesionych obiektów, stanowiąc w § 27 ust. 1 i 2, że zbudowane obiekty będą zwiększały wartość majątku trwałego administratorów, a współinwestorzy będą ponosić opłaty za korzystanie. Unormowania dotyczące płaszczyzny ekonomiczno-organizacyjnej były konsekwencją statusu podstawowej grupy podmiotów gospodarczych, tj. przedsiębiorstw państwowych, które zgodnie z obowiązującym wówczas dekretem z dnia 26 października 1950 r. (Dz. U. z 1960 r. Nr 18, poz. 111) utworzone zostały dla zaspokajania potrzeb społecznych i stanowiły jednostki gospodarki planowej.

Źródłem stosunku prawnego łączącego strony była zatem nienazwana umowa, na mocy której poprzednik powoda wyłożył pieniądze na budowę, przez i dla pozwanej Spółdzielni, pawilonu handlowego oraz zawarta po ukończeniu budowy umowa najmu, zawierająca postanowienia o sposobie zwracania przez pozwaną uzyskanych od powoda pieniędzy. Pierwsza z wymienionych umów nie pozostawała w związku z działalnością gospodarczą ówczesnego Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa Handlu (...) w normalnym, funkcjonalnym związku, skoro nie wynikały z niej bezpośrednio żadne skutki prawne dla tego przedsiębiorstwa. W szczególności lokal do prowadzenia handlu uzyskało ono na podstawie odrębnej umowy, sporządzonej po upływie ponad 3 lat, na zwykłych zasadach czynszowych. Umowa o partycypacji miała charakter jednostkowy, okazjonalny i ze względu na nieodpłatność świadczenia poprzednika powoda nie ma podstaw, aby zakwalifikować ją jako uczestniczenie w obrocie gospodarczym.

Nie dopatrując się podstaw do odmowy powodowemu przedsiębiorstwu prawa do żądania zmiany wysokości należnego świadczenia pieniężnego na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. Sąd Najwyższy na podstawie art. 391 k.p.c. udzielił odpowiedzi jak w treści uchwały.

OSNC 1993 r., Nr 9, poz.154