Uchwała z dnia 1992-12-30 sygn. III CZP 153/92

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 153/92

Uchwała z dnia 30 grudnia 1992 r. 

Przewodniczący: sędzia SN K. Kołakowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: A. Wypiórkiewicz, T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Karola H. o wpis do księgi wieczystej, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Opolu postanowieniem z dnia 4 listopada 1992 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy w świetle art. 8 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, w brzmieniu nadanym jej obwieszczeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 4 marca 1933 r. (Dz. U. Nr 24, poz. 202 z późn. zm.), zbycie nieruchomości na rzecz cudzoziemca, będącego synem zbywcy, wymaga zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych wydanego w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej?

podjął następującą uchwałę:

Przeniesienie własności nieruchomości na rzecz cudzoziemca, będącego synem zbywcy, wymaga zezwolenia właściwego organu.

Uzasadnienie

Przedstawione zagadnienie prawne nasunęło Sądowi Wojewódzkiemu poważne wątpliwości przy rozpoznawaniu rewizji od postanowienia Sądu Rejonowego, odmawiającego wpisu zmiany właściciela nieruchomości. Sąd ten wskazał, że objęta wnioskiem umowa darowizny między ojcem a synem, będącym cudzoziemcem, sporządzona została bez zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych, jest zatem - stosownie do art. 7 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (jedn. tekst: Dz. U. z 1933 r. Nr 24, poz. 202 ze zm.) - nieważna. Powołanie się w tej umowie na art. 8 cytowanej ustawy jest - zdaniem tego Sądu - chybione, gdyż w przepisie tym jest mowa o spadkobraniu, a nie o umowach między żyjącymi.

W rewizji od tego postanowienia zarzucono, że z gramatycznej wykładni przepisu art. 8 tej ustawy wynika jednoznacznie, że ograniczenia nie dotyczą "przeniesienia" własności na spadkobierców. Ta zaś czynność może być dokonana tylko między żyjącymi, gdyż spadkodawca po swojej śmierci nie może dokonać "przeniesienia prawa własności". Przytoczono również tezę orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1931 r. w sprawie o sygn. C 406/30: "cudzoziemiec, który jest ustawowym spadkobiercą właściciela gruntu, może na mocy art. 8 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. nabyć grunt także aktem między żyjącymi, bez uprzedniego zezwolenia władzy".

Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu swojego postanowienia powołał się na posługiwanie się w tej ustawie pojęciem "nabywanie", a w art. 8 jedynie pojęciem "przeniesienie". Trudno jednak - zdaniem tego Sądu - upatrywać w tym zróżnicowania znaczeniowego obu tych pojęć. Rozstrzygające znaczenie powinno mieć wskazanie na spadkobierców, jako tych spośród cudzoziemców, którzy wolni są od obowiązku przedstawienia zezwolenia na nabycie nieruchomości. Nie usuwa to jednak definitywnie wątpliwości, zwłaszcza wobec wyrażenia w literaturze stanowiska przeciwstawnego do tezy powołanego orzeczenia Sądu Najwyższego.

Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Właściwa wykładnia przepisów powołanej ustawy budziła wątpliwości także w okresie przedwojennym, a przytaczane orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 1931 r. nie zostało zaaprobowane do zbioru urzędowego. Doprowadziło to do złożenia przez Ministra Sprawiedliwości w dniu 29 września 1933 r. wniosku o wyjaśnienie w trybie art. 41 § 1 u.s.p. zagadnienia prawnego: "czy art. 8 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. (Dz. U. Nr 31, poz. 178) w brzmieniu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 3 grudnia 1932 r. (Dz. U. Nr 109, poz. 897) o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców przez "przeniesienie prawa własności na spadkobierców" rozumie wyłącznie przejście prawa własności w drodze spadkobrania po śmierci spadkodawcy, czy też odnosi się również do aktów prawnych między żyjącymi, na zasadzie których zbywca przenosi własność majątku nieruchomego na osobę ustawowo powołaną do spadkobrania po nim?"

Skład Całej Izby Cywilnej, któremu przedstawiono to zagadnienie, podjął w dniu 10 marca 1934 r. w sprawie o sygn. C.Prez. 33/33 (Zb.Urz. z 1934 r., z. VI, poz. 354) następującą uchwałę: "art. 8 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (Dz. U. z 1933 r. Nr 24, poz. 202) przez «przeniesienie prawa własności na spadkobierców» rozumie wyłącznie przejście prawa własności w drodze spadkobrania po śmierci spadkodawcy".

Stosownie do art. 41 § 2 u.s.p. (w brzmieniu zawartym w obwieszczeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 listopada 1932 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu prawa o ustroju sądów powszechnych - Dz. U. RP Nr 102, poz. 863) uchwały Izb Sądu Najwyższego wpisywane były do księgi zasad prawnych. Pomimo licznych późniejszych zmian ustawowych, w tym wyodrębnienia z ustawy o ustroju sądów powszechnych w oddzielnej ustawie przepisów o Sądzie Najwyższym, a także zmian ustrojowych [por. m.in.: uchwałę Zgromadzenia Ogólnego Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1948 r. w sprawie wagi jurysprudencyjnej orzecznictwa obu Izb Sądu Najwyższego w okresie międzywojennym 1918-1939 (DPP Nr 12 z 1948 r. s. 58)], uchwała ta zachowała moc zasady prawnej także w rozumieniu obecnie obowiązujących przepisów. W konsekwencji odstąpienie od przyjętego w niej stanowiska przez skład Sądu Najwyższego rozpoznający przedstawione w niniejszej sprawie zagadnienie prawne nie byłoby możliwe (art. 22 ust. 2 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym - jedn. tekst: Dz. U. z 1990 r. Nr 26, poz. 153 ze zm.).

Argumenty przytoczone na uzasadnienie uchwały z dnia 10 marca 1934 r. zachowały - zdaniem Sądu Najwyższego w obecnym składzie - swój pełny walor i dokonana w niej wykładnia nadal całkowicie zasługuje na utrzymanie. Przemawia to więc przeciwko inicjowaniu odstąpienia przez właściwy skład Sądu Najwyższego od tej zasady prawnej.

W jej uzasadnieniu Sąd Najwyższy stwierdził, że w ówczesnym, niejednolitym dla całego kraju, ustawodawstwie cywilnym zróżnicowane jest rozumienie pojęcia spadkobiercy. Dlatego też przy wykładni ustawy z dnia 24 marca 1920 r. przeważyć musi potoczne znaczenie tego określenia, wiążące je ze śmiercią spadkodawcy. Oznacza to, że chodzi o dziedziców rzeczywistych, a nie tylko potencjalnych (in potentia). W pozostałych przepisach tej ustawy używane jest określenie "nabycie", a jedynie w art. 8 cyt. ustawy mowa jest o "przeniesieniu własności". Chodziło zatem o inne przyczyny przejścia własności niż te, o których traktują przepisy poprzedzające art. 8 cyt. ustawy, poprzez przeciwstawienie "zawarciu transakcji". Gdyby określenie "spadkobierca" oznaczać miało każdego przyszłego dziedzica, to wystarczyłoby sporządzenie aktu ostatniej woli na rzecz cudzoziemca, aby umożliwić mu nabycie nieruchomości bez zezwolenia.

Użycie słowa "spadkobierca" wyjaśnia dostatecznie, że przyczyn wprowadzenia art. 8 cyt. ustawy szukać należy w prawie spadkowym. W jego przepisach zaś chodzi o zdarzenie następujące bez woli osób zainteresowanych.

Artykuł 8 cyt. ustawy jest przepisem wyjątkowym w stosunku do zasady ustanowionej w art. 1 tejże ustawy. Nie jest więc możliwa jego rozszerzająca wykładnia. Celem wprowadzonych w ustawie ograniczeń jest ochrona interesu państwowego, a zatem uszczuplenie granic wprowadzonej kontroli jest wykluczone.

W obecnym stanie prawnym, argumentacja, jaką posłużył się wówczas skład Całej Izby Cywilnej, doznaje dalszego wsparcia. Wprawdzie bowiem określenie "przeniesienie własności" odnoszone jest obecnie do nabycia własności na podstawie umowy przenoszącej własność (por. art. 155 i nast. k.c., a także tytuł zawierającego je rozdziału), "nabycie" zaś odnosi się do spadku (por. art. 925 i in. k.c.), to jednak niewątpliwe jest, że prawa i obowiązki majątkowe zmarłego stają się spadkiem w chwili jego śmierci (art. 922 i 924 k.c.). Z tą chwilą otwiera się spadek, przechodzący na jedną lub kilka osób, które wówczas dopiero stają się spadkobiercami. Potencjalni spadkobiercy określani są w sposób wyraźnie odmienny (np. jako osoby uprawnione do dziedziczenia ustawowego po osobie dokonującej sprzedaży - por. art. 76 ust. 3 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości - jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.).

Te względy przemawiały za rozstrzygnięciem przedstawionego zagadnienia prawnego jak w podjętej uchwale.˙

OSNC 1993 r., Nr 6, poz. 99