Uchwała z dnia 1991-04-05 sygn. III CZP 22/91

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 22/91

Uchwała z dnia 5 kwietnia 1991 r. 

Przewodniczący: sędzia SN G. Filcek. Sędziowie SN: Z. Świeboda, A. Wypiórkiewicz (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w składzie z powództwa Sławomira R. przeciwko Przedsiębiorstwu Przemysłu Metalowego w S. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 5 kwietnia 1991 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku postanowieniem z dnia 29 stycznia 1991 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1) Czy wyrażona w art. 29 ustawy z dnia 26 maja 1982 r. - prawo o adwokaturze (Dz. U. Nr 16, poz. 124) zasada odpłatności pomocy prawnej, udzielonej z urzędu, wyłącza zniesienie kosztów procesu stron (art. 100 zd. pierwsze k.p.c.), jeżeli w ich skład wchodzą koszty zastępstwa adwokackiego udzielonego z urzędu, a powództwo zostało uwzględnione częściowo (§ 8 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 16 lipca 1983 r. w sprawie zasad ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu - Dz. U. Nr 51, poz. 230);"

"2) czy poniesione przez Skarb Państwa koszty nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (art. 29 ust. 1 wyżej wymienionej ustawy) należą do wydatków przewidzianych w art. 2 i 4 pkt 3 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110 ze zm.)?"

podjął następującą uchwałę:

1. Nie jest wyłączone przyznanie w sprawie cywilnej od Skarbu Państwa kosztów nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez adwokata także przy wzajemnym zniesieniu między stronami kosztów procesu (art. 100 zd. 1 k.p.c.).
2. Poniesione przez Skarb Państwa koszty nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (art. 29 ust. 1 ustawy z dnia 25 maja 1982 r. - Prawo o adwokaturze - Dz. U. Nr 16, poz. 124) nie należą do wydatków w rozumieniu art. 2 i 4 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110 ze zm.).

Uzasadnienie 

Sąd Wojewódzki powziął poważną wątpliwość prawną w przedmiocie przedstawionych Sądowi Najwyższemu zagadnień prawnych w następującym stanie sprawy.

Sąd Rejonowy, częściowo uwzględniając powództwo, orzekł o kosztach sądowych oraz zniósł wzajemnie między stronami koszty ich zastępstwa procesowego. Powód reprezentowany był w procesie przez adwokata ustanowionego z urzędu, stronę pozwaną zaś zastępował radca prawny. Powód w zażaleniu na zawarte w wyroku postanowienie o kosztach procesu domaga się jego zmiany oraz zasądzenia tych kosztów od pozwanego. Skarżący utrzymuje, że uległ stronie pozwanej jedynie w nieznacznej części, a wobec tego powinien otrzymać od strony przeciwnej zwrot kosztów procesu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Z argumentacji przytoczonej przez Sąd Wojewódzki w pisemnym uzasadnieniu postanowienia wynika, że powzięta wątpliwość prawna ma swoje źródło w określeniu właściwej korelacji pomiędzy ustalonymi przez kodeks postępowania cywilnego zasadami odpowiedzialności strony za koszty procesu a przyjęta przez ustawę z dnia 26 maja 1982 r. - prawo o adwokaturze (Dz. U. Nr 16, poz. 124 ze zm.) zasadą ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu. W przedstawionym przez Sąd Wojewódzki ujęciu tego zagadnienia oddziaływanie ustawowej zasady odpłatności pomocy prawnej udzielonej z urzędu na sferę kosztów procesu może polegać na wyłączeniu możliwości stosowania art. 100 zd. 1 k.p.c. w tej szczególnej sytuacji, gdy składnikiem kosztów procesu jest wynagrodzenie, należne adwokatowi, który z urzędu udziela pomocy prawnej. W takim bowiem stanie rzeczy w części procesu przegranego przez stronę korzystającą z pomocy prawnej koszty zastępstwa powinien ponosić Skarb Państwa, a w zakresie sprawy wygranej - strona przeciwna. Poza tym należałoby według Sądu Wojewódzkiego przyjąć, że poniesione przez Skarb Państwa koszty nie opłaconej pomocy prawnej zalicza się do wydatków przewidzianych w art. 2 i 4 pkt 3 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110 ze zm.). W związku z tym, punktem wyjścia do wyjaśnienia przedstawionych zagadnień prawnych powinno być stwierdzenie, że wymienione na wstępie prawo o adwokaturze, regulując sprawę ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, w niczym nie uchybia przepisom kodeksu postępowania cywilnego o kosztach procesu. W szczególności nie może ono naruszać wynikających z tych przepisów zasad odpowiedzialności strony za koszty procesu. Artykuł 29 tej ustawy w żadnej mierze nie prowadzi do nowelizacji art. 100 k.p.c. i nie wpływa w dwustronnym sensie na zakres jego stosowania. Przyjmując na siebie ciężar ponoszenia wspomnianych "kosztów" Skarb Państwa zobowiązał się do wynagradzania zespołów adwokackich lub adwokatów wykonujących zawód indywidualnie za czynności pomocy prawnej świadczonej z urzędu oraz do zwrotu poniesionych w związku z tymi czynnościami wydatków w tej wszakże jedynej sytuacji, gdy koszty nie zostały zapłacone w całości lub w części (por. § 6 i 8 ust. 2 rozporządzenia wykonawczego Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 sierpnia 1983 r. w sprawie zasad ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. Nr 51, poz. 230). Oznacza to, że uruchomienie państwowych środków pieniężnych na wspomniany cel nie może z reguły nastąpić z wyprzedzeniem orzeczenia sądowego o poniesieniu w danej sprawie kosztów procesu. Zgodnie bowiem z treścią art. 98 § 3 k.p.c. do kosztów procesu zalicza się wynagrodzenie i wydatki jednego adwokata, niezależnie od tego, czy adwokat udzielił pomocy prawnej z wyboru strony czy też z urzędu, a wobec tego orzeczenie o kosztach procesu zawiera implicite rozstrzygnięcie także i o tym, czy strona procesu ponosi w ostatecznym wyniku ciężar kosztów pomocy prawnej udzielonej z urzędu. Realizacja zasady wyniku procesu jako podstawy odpowiedzialności za koszty procesu (por. art. 98 § 1 k.p.c.) prowadzi do tego, że adwokat zastępujący z urzędu stronę, która sprawę wygrała w całości, zaspokaja swoją należność w trybie określonym przez art. 122 k.p.c. z kosztów procesu zasądzonych dla tej strony od przeciwnika. W sytuacji stosunkowego rozdzielenia między stronami kosztów procesu per saldo (por. art. 100 zd. 1 k.p.c.) przy obciążeniu przeciwnika strony korzystającej z urzędu z pomocy prawnej z reguły adwokat uzyska z kosztów procesu zaspokojenie tylko części swojego wynagrodzenia. W takim wypadku resztę kosztów należy zasądzić od Skarbu Państwa według zasad przyjętych w § 7 powołanego wyżej rozporządzenia. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za koszty stanie się aktualna także wtedy, gdy egzekucja prowadzona stosownie do art. 122 k.p.c. okaże się bezskuteczna (por. § 8 ust. 2 cyt. rozporządzenia).

Wzajemne zniesienie między stronami kosztów procesu w myśl art. 100 zd. 1 k.p.c. następuje wówczas, gdy przy częściowym uwzględnieniu żądań zestawienie kosztów procesu obydwu stron i ustalenie ich części stosowanie do zakresu sprawy wygranej doprowadza w drodze rachunku różnicy do takiego wyniku, że strony musiałyby zwrócić sobie wzajemnie koszty w równych lub bardzo zbliżonych kwotach. Zniesienie wzajemnie kosztów oznacza zatem, że adwokat nie może uzyskać wynagrodzenia i zwrotu wydatków w drodze określonej przez art. 122 k.p.c., gdyż przy takim rozstrzygnięciu nie dochodzi do zasądzenia kosztów procesu na rzecz strony przez niego zastępowanej. Są to zatem koszty nie opłacone, zaspokajane świadczeniem Skarbu Państwa. Natomiast odstąpienie w przedstawionej sytuacji procesowej, w sensie przez Sąd Wojewódzki proponowanym, od zasady orzekania o kosztach procesu według reguły art. 100 zd. 1 k.p.c. przez rozłożenie ciężaru poniesienia kosztów pomiędzy Skarbem Państwa a przeciwnikiem strony korzystającej z pomocy prawnej nie byłoby dopuszczalne. Należy bowiem mieć na uwadze, o czym już wyżej była mowa, że strona ponosi ciężar nie opłaconych kosztów pomocy prawnej w granicach kosztów procesu, które ma zwrócić stronie przeciwnej, korzystającej z pomocy. Taki jest sens normatywny uregulowań wynikających z treści przepisów wykonawczych do art. 29 ust. 1 prawa o adwokaturze, które w § 7 zd. 2 wymienionego rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości odsyłają przy orzekaniu o kosztach do odpowiedniego stosowania przepisu kodeksu postępowania cywilnego. Uogólniając wyżej przytoczoną argumentację trzeba przyjąć, że Skarb Państwa ponosi omawiane koszty dopiero wówczas, gdy nie ma podstawy do obciążenia kosztami procesu przeciwnika procesowego strony, której pomoc prawna została udzielona z urzędu lub gdy wprawdzie koszty procesu zostały zasądzone, ale nie nastąpiło zaspokojenie należności adwokata na skutek bezskuteczności egzekucji. Pierwsza z wymienionych sytuacji zachodzi m.in. w razie wzajemnego zniesienia między stronami kosztów procesu.

Koszty nie opłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu są "kosztami sądowymi" jedynie w znaczeniu pojęciowym, gdyż ich ponoszenie następuje z obciążeniem kas właściwych jednostek sądowych (notarialnych). Nie są natomiast kosztami sądowymi w rozumieniu wydatków, o których mowa w art. 2 i 4 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110 ze zm.). Należy uwzględnić, że wspomniana ustawa reguluje odmienną materię, której przedmiot nie obejmuje wynagrodzenia zespołów adwokackich lub adwokatów za usługi z urzędu świadczone w zakresie pomocy prawnej, a brak jest w ustawie z dnia 26 maja 1982 r. - prawo o adwokaturze oraz w powołanym rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości przepisu, który nakazywałby traktować koszty nie opłaconej pomocy prawnej tak, jak koszty sądowe w rozumieniu art. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. W szczególności nie są one "opłatami należnymi innym osobom lub instytucjom" wymienionymi pod pkt 3 art. 4 tej ustawy. Przyjęcie odmiennego punktu widzenia prowadziłoby do wyniku naruszającego zasadę ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nie opłaconej pomocy prawnej ze względu na treść art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r., według którego koszty nie obciążające przeciwnika ściąga się z roszczenia zasądzonego m.in. na rzecz strony powodującej ich powstanie.

Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 391 k.p.c. podjął uchwałę o treści jak w sentencji.

OSNC 1992 r., Nr 2, poz. 18