Uchwała z dnia 1990-10-03 sygn. III CZP 49/90

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 49/90

Uchwała z dnia 3 października 1990 r. 

Przewodniczący: sędzia SN H. Ciepła.

Sędziowie SN: B. Czech, T. Żyznowski (sprawozdawca). 

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Karola G. przeciwko Annie W. o ustalenie po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Płocku postanowieniem z dnia 8 czerwca 1990 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy dopuszczalna jest zmiana wysokości spłat przyznanych z tytułu udziału we współwłasności osobie trwale niezdolnej do pracy przed dniem 29 września 1988 r. w taki sposób, aby zamiast kwot określonych w postępowaniu znoszącym współwłasność spłaty były uiszczane w ratach miesięcznych równych najniższej emeryturze pracowniczej?"

podjął następującą uchwałę:

Artykuł 358¹ § 3 k.c. w brzmieniu ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) ma zastosowanie również do nie uiszczonych jeszcze spłat zasądzonych, przed wejściem w życie tej ustawy, prawomocnym orzeczeniem na rzecz trwale niezdolnego do pracy współwłaściciela nieruchomości rolnej, jeżeli okoliczności uzasadniające zastosowanie powołanego przepisu nastąpiły po wydaniu tego orzeczenia.

Uzasadnienie 

Postanowieniem z dnia 24 lutego 1988 r. w sprawie sygn. akt (...) Sąd Rejonowy w Kutnie zniósł współwłasność nieruchomości rolnej o powierzchni 6,69 ha położonej w S. i przyznał tę nieruchomość na wyłączną własność wnioskodawczyni Annie W. Na rzecz uczestnika postępowania Karola G. zasądził od wnioskodawczyni spłatę w wysokości 1.984.980 zł, płatną w ratach miesięcznych po 4.000 zł, poczynając od dnia 1 marca 1988 r.

W pozwie, złożonym dnia 13 października 1989 r. do Sądu Rejonowego w Kutnie, uprawniony do otrzymania spłaty dowodził, że ustalone w przytoczonym orzeczeniu raty miesięczne są niewystarczające na jego utrzymanie. Nie mając żadnych oszczędności ani innych źródeł dochodu korzysta z zasiłku przyznanego przez Urząd Gminy w Ł. Wnosił o zobowiązanie pozwanej Anny W. do podwyższenia ustalonej spłaty z kwoty 4.000 zł do 56.000 zł miesięcznie.

Pozwana Anna W. nie uznała powództwa i wniosła o jego oddalenie.

Wyrokiem z dnia 20 lutego 1990 r. Sąd Rejonowy w Kutnie oddalił powództwo i nie obciążył powoda kosztami sądowymi. W uzasadnieniu wyroku przytoczył bezsporne ustalenia faktyczne wynikające z orzeczenia i akt sprawy tego Sądu Rejonowego o zniesienie współwłasności [sygn. akt (...)]. Wskazał, że twierdzenia powoda o jego trudnej sytuacji materialnej są prawdziwe i znalazły potwierdzenie w przedłożonych dokumentach oraz zeznaniach stron. Pozwana Anna W. okresowo płaci powodowi wyższą spłatę od ustalonej w przytoczonym orzeczeniu i przekazała powodowi działkę gruntu. Jednakże nie są to źródła wystarczające na utrzymanie powoda, będącego w podeszłym wieku (ur. dnia 4 grudnia 1910 r.) Oddalenie powództwa nastąpiło po analizie wchodzących w rachubę obowiązujących przepisów (art. 907 i art. 5 k.c., art. 523 k.p.c.), co do których sąd orzekający wyraził zapatrywanie, że nie mogą one stanowić podstawy do uwzględnienia żądania powoda.

W złożonej skardze rewizyjnej powód - nie kwestionując dokonanych ustaleń faktycznych - dowodził, że pobierana przez niego renta ma charakter świadczeń alimentacyjnych i mogą one oraz powinny ulegać zmianie w razie zmiany stosunków.

Rozpoznając rewizję powoda Sąd Wojewódzki przedstawił przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości. Nie negując prawidłowości poglądu prawnego wyrażonego w uzasadnieniu wyroku Sąd Wojewódzki podkreślił, że aprobata rozstrzygnięcia prowadzi do wysoce niepożądanych skutków społecznych i pokrzywdzenia uprawnionego, który pozostaje w niedostatku z tego powodu, że nie może egzekwować i spożytkować zgodnie z przeznaczeniem - przyznanej mu spłaty. 

Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Uchylenie z dniem 1 października 1990 r. art. 1, 3 i 5 dekretu z dnia 27 lipca 1949 r. o zaciąganiu nowych i określeniu wysokości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych (Dz. U. Nr 45, poz. 332) oraz skreślenie § 2 w art. 358 k.c. i wprowadzenie nowego brzmienia art. 358¹ k.c. jednoznacznie wskazuje, że ustawodawca uznał, iż zapłata długu zgodnie z zasadą nominalizmu - mimo zmiany siły nabywczej pieniądza w czasie pomiędzy powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem - nie może być uważana za właściwy sposób wykonania zobowiązania (art. 354 k.c.). Przedstawione zagadnienie prawne i treść odpowiedzi, która jest niezbędna do rozstrzygnięcia tej sprawy nie czynią potrzeby szerszego rozważania zagadnienia wpływu zmiany stosunków na zobowiązania. Oczekiwanie na rozwiązanie ustawowe i rozbieżności judykatury oraz kontrowersje w doktrynie są powszechnie znanymi.

Bezsporny stan faktyczny w rozpoznawanej sprawie potwierdza potrzeby wprowadzania istotnych odstępstw od utrzymywanej nadal zasady nominalizmu (art. 358¹ § 1 k.c.). Takie odstępstwo zawiera norma szczegółowa zawarta w art. 358¹ § 3 k.c., mająca - jak to stanowi art. 12 ust. 2 omawianej ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) - zastosowanie do zobowiązań pieniężnych powstałych od dnia 30 października 1950 r. jeszcze nie przedawnionych i nie wykonanych do dnia wejścia w życie tej ustawy. Artykuł 358¹ § 3 k.c. zatem może mieć zastosowanie tylko do świadczeń w części nie wykonanej. Z mocy tego przepisu wysokość lub sposób spełnienia każdego zobowiązania pieniężnego, bez względu na źródło jego powstania (umowa, orzeczenie o zniesieniu współwłasności, dział spadku i inne), mogą być zmienione, gdy nastąpiła istotna zmiana siły nabywczej pieniądza po powstaniu tego zobowiązania. Dokonując takiej zmiany sąd orzekający w pierwszej kolejności czyni ustalenia, czy zamierzona zmiana (co do wysokości lub spełnienia świadczenia pieniężnego) odpowiada w ustawie określonym warunkom. Następnie, kierując się wskazaniami tamże określonymi w postaci rozważenia interesu obu stron, stosuje modyfikację w takim zakresie, aby zapewniał on zgodność ukształtowania tego zobowiązania z zasadami współżycia społecznego. Zmiana bowiem siły nabywczej pieniądza nie wywiera wpływu na istniejące zobowiązanie z mocy samego prawa, lecz ustawodawca pozostawił sądowi orzekającemu ocenę, czy należy wprowadzić zmianę zobowiązania przez stosowne podwyższenie świadczenia dłużnika lub oznaczyć odmiennie sposób jego wykonania.

Jest to zatem orzeczenie kształtujące poszczególne zobowiązanie w sposób odmienny od dotychczas ukształtowanego w umowie lub orzeczeniu sądowym. Szeroki zasięg uprawnień sądu orzekającego, pozwalający na modyfikację umowy (orzeczenia), ma na celu zapobieżenie, by zachodzące niekorzystne skutki zmian w postaci zwyżki cen, dewaluacji pieniądza nie obciążały tylko jednej ze stron. Rozważenie interesów obu stron w myśl zasad współżycia społecznego i dążenie do przywrócenia (choćby w przybliżeniu) równowagi we wzajemnych świadczeniach tych stron (zachwianej wskutek zdarzenia wskazanego) wyklucza obawę pokrzywdzenia dłużnika i przekreślenie obowiązujących przepisów zapewniających ochronę przyznanego mu w naturze gospodarstwa rolnego.

OSNC 1991 r., Nr 4, poz. 46