Uchwała z dnia 1990-05-29 sygn. III CZP 29/90

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 29/90

Uchwała z dnia 29 maja 1990 r. 

Przewodniczący: sędzia SN: K. Kołakowski.

Sędziowie SN: B. Błachowska, T. Żyznowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Leokadii B. o sporządzenie aktu notarialnego - umowy zamiany udziałami w nieruchomościach po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Radomiu, postanowieniem z dnia 20 marca 1990 r., do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy notariusz może na podstawie art. 50 prawa o notariacie odmówić dokonania jako sprzecznej z prawem czynności notarialnej - umowy zamiany udziałami w nieruchomościach rolnych, której jedną ze stron jest osoba małoletnia i w rozumieniu art. 160 § 1 k.c. nie mająca kwalifikacji do prowadzenia gospodarstwa rolnego, w sytuacji gdy istnieje prawomocne postanowienie Sądu, wydane w trybie art. 97 § 2 k.r.o., zezwalające na dokonanie notarialnej zamiany udziałów w takich nieruchomościach?"

podjął następującą uchwałę:

Zezwolenie sądu opiekuńczego przewidziane w art. 101 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu wyłącza możliwość dokonania kontroli zamierzonej czynności (art. 50 prawa o notariacie) tylko w zakresie objętym prawomocnym orzeczeniem sądowym.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 6 kwietnia 1987 r. Sąd Rejonowy w Kozienicach udzielił zezwolenia Leokadii B. na dokonanie zamiany udziałów wnioskodawczyni i jej małoletniej córki Iwony Agnieszki B. w nieruchomościach położonych w G. D. o powierzchni 8,87 ha, dla której Państwowe Biuro Notarialne w Z. prowadzi księgę wieczystą Nr (...), w G. Z. o powierzchni 6,02 ha uregulowanej w księdze wieczystej Państwowego Biura Notarialnego w Z. Nr (...) i w D. o powierzchni 1,0125 ha uregulowanej w księdze wieczystej Państwowego Biura Notarialnego w K. Nr (...) Leokadia B. w zamian za 1/2 działki położonej w G. D. o powierzchni 4,435 ha odda swojej córce Iwonie Agnieszce B. 3/4 nieruchomości w G. Z. o powierzchni 4,515 ha i 3/4 nieruchomości położonej w B. o powierzchni 0,7593 ha.

Państwowe Biuro Notarialne w K. odmówiło sporządzenia umowy zamiany udziałami w wymienionych nieruchomościach rolnych z uwagi na brak kwalifikacji rolniczych po stronie małoletniej (liczącej 6 lat) Iwony Agnieszki B.

Rozpoznając zażalenie na powyższą odmowę, złożone przez Leokadię B., Sąd Wojewódzki w Radomiu przedstawił do rozstrzygnięcia sformułowane na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.  

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Stosownie do art. 166 § 2 k.c. przepisy o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych w razie przeniesienia własności nieruchomości lub jej części stosuje się odpowiednio do zbycia przez właściciela nieruchomości ułamkowej części tej nieruchomości. W świetle § 1 przytoczonego przepisu udział we współwłasności nieruchomości rolnej może być zbyty na rzecz osoby nie będącej współwłaścicielem. Do takiego nabywcy zaś mają zastosowanie przepisy normujące obrót i podział nieruchomości rolnych (art. 160 § 1 k.c.). Ograniczenia dotyczące podziału takiej nieruchomości w razie przeniesienia własności oraz warunki wymagane od jej nabywcy stosuje się przy wszelkich czynnościach cywilnych rozporządzających udziałem we współwłasności. Sąd Wojewódzki - zbieżnie w tym względzie z zapatrywaniem wyrażonym w odmowie dokonania zamierzonej czynności - stwierdza, że małoletnia Iwona Agnieszka B. nie spełnia warunków do nabycia - w drodze zamiany - ułamkowej części nieruchomości rolnej. Istotę przedstawionych wątpliwości można - opierając się na przytoczonym sformułowaniu zagadnienia prawnego - sprowadzić do kwestii zasadności odmowy sporządzenia umowy zamiany w formie aktu notarialnego.

Uzasadnienie przedstawionego do rozstrzygnięcia zagadnienia nie zawiera przytoczenia przyczyn i źródła zrodzonych wątpliwości, a powołanie art. 97 § 2 k.r.o. (zamiast art. 101 § 3 k.r.o) - jest - jak się wydaje - wynikiem omyłki. Nie ulega bowiem wątpliwości, że dokonanie zamierzonej czynności - jako przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem małoletniej pozostającej pod władzą rodzicielską matki (ojciec nie żyje) - wymagało zezwolenia sądu opiekuńczego, wydanego na podstawie art. 101 § 3 k.r.o. Treść prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego w Kozienicach z dnia 6 kwietnia 1989 r. potwierdza konieczność takiego potraktowania zapadłego rozstrzygnięcia i jego podstawy prawnej. Sprawowany przez matkę Leokadię B. zarząd majątkiem małoletniej córki Iwony Agnieszki B. (pozostającej pod władzą rodzicielską matki) stanowi atrybut tej władzy i uprawnia do wykonywania wszelkich koniecznych czynności faktycznych i prawnych. Z mocy ustawy doznaje on istotnego ograniczenia polegającego na tym, że matka małoletniej nie może dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonanie takich czynności przez dziecko bez zezwolenia sądu opiekuńczego (art. 101 § 3 k.r.o.). Konsekwencją braku takiego zezwolenia sądu opiekuńczego byłaby nieważność czynności prawnej dokonanej przez przedstawiciela ustawowego.

Udzielenie zezwolenia sądu miało na celu usunięcie tej przeszkody. Jak trafnie podnosi się w literaturze przedmiotu, zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zarząd nie jest równoznaczne z nakazem jej dokonania. Zezwolenie nie zawiera także zarządzeń wydanych na podstawie art. 109 k.r.o. polecających dokonanie takiej czynności, które to zarządzenie mogłoby być połączone z wydanym zezwoleniem. Nie wymaga dowodzenia, że omawiana treść postanowienia sądu opiekuńczego nie rozstrzyga o innych przesłankach podmiotowych i przedmiotowych, warunkujących nabycie ułamkowej części nieruchomości rolnej. Dlatego notariusz badając - stosownie do art. 50 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. - prawo o notariacie (Dz. U. Nr 33, poz. 176 ze zm.) - zgodność czynności prawnej z obowiązującymi przepisami nie wkracza w ogóle w sferę rozstrzygnięcia sądu opiekuńczego, który kierując się dobrem dziecka udzielił ochrony majątkowym interesom małoletniej Iwony Agnieszki B. Umowy przenoszące prawo własności nieruchomości są szczególnie ważne zarówno z punktu widzenia interesu społecznego, jak i interesów kontrahentów. W związku z tym tylko forma aktu notarialnego i poddanie kontroli notariusza czynności prawnej mającej stanowić podstawę tego aktu zmierza do zapobiegania powstawaniu sporów i braku stabilności prawnej dokonanej czynności. Notariusz w ramach zakreślonych w art. 50 prawa o notariacie sprawuje jurysdykcję prewencyjną, oddziałując na zainteresowanych kontrahentów, aby swoje stosunki prawne ukształtowali zgodnie z prawem i zasadami współżycia społecznego. Postępowanie notarialne bowiem jest postępowaniem cywilnym, unormowanym przepisami prawa o notariacie. Okoliczności, że ustawodawca w sferze szeroko rozumianych czynności notarialnych wyposażył organ niesądowy w środki mające zapewnić prawidłowość kształtowania obrotu prawnego, nie może ograniczać zakresu kontroli przewidzianej w art. 50 prawa o notariacie, co znalazło wyraz w treści podjętej uchwały, dostosowanej do okoliczności rozpoznawanej sprawy. Niedopuszczalna jest natomiast kontrola merytorycznej zasadności prawomocnego orzeczenia sądowego. Niedopuszczalność ta wynika z zasady wyrażonej w art. 365 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c., według której orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy i inne organy państwowe, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także i inne osoby. Wyjątek od tej zasady - który nie wchodzi w rachubę w rozpoznawanym wypadku - został przewidziany tylko dla sądu w postępowaniu karnym, i to wyłącznie w zakresie określonym w ustawie.

W odniesieniu do rozgraniczenia kompetencji sądu i notariatu orzecznictwo Sądu Najwyższego jest jednolite i ukształtowane (por. uchwały i ich uzasadnienia z dnia: 3 czerwca 1966 r. III CZP 45/66 - OSNCP 1966, z. 11, poz. 188; 4 maja 1972 r. III CZP 28/72 - OSNCP 1972, z. 11, poz. 194; 4 lipca 1986 r. III CZP 35/86 - OSNCP 1987, z. 7, poz. 90).

Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne jak w sentencji niniejszej uchwały (art. 391 § 1 k.p.c.).

OSNC 1990 r., Nr 12, poz. 150