Uchwała z dnia 1988-10-27 sygn. III CZP 43/88

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 43/88

Uchwała 7 sędziów z dnia 27 października 1988 r.

Przewodniczący: Prezes SN W. Sutkowski. Sędziowie SN: S. Dmowski, T. Bukowski, Ł. Grygołajtys, T. Miłkowski (sprawozdawca), M. Sychowicz, T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy z udziałem wiceprokuratora Prokuratury Generalnej H. Chilmon, po rozpoznaniu wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 1988 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące zagadnienie prawne:

"Czy powództwo przeciwko osobie prawnej, której działalność obejmuje całe terytorium Państwa, wytacza się według siedziby jednostki organizacyjnej takiej osoby, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie (analogia z art. 29 k.p.c.), czy też według miejsca siedziby tej osoby (art. 30 k.p.c.)?"

podjął następującą uchwałę:

Artykuł 30 k.p.c. określa właściwość ogólną sądów w sprawach przeciwko wszystkim - poza Skarbem Państwa -osobom prawnym, a więc również i tym, których działalność obejmuje teren całego kraju; przepis szczególny może określać tę właściwość w sposób odmienny.

Uzasadnienie

Uzasadniając wniosek o rozstrzygnięcie wymienionego na wstępie zagadnienia prawnego Pierwszy Prezes Sąd Najwyższego zwrócił uwagę na rozbieżność w orzecznictwie Sądu Najwyższego przy wykładni przepisu art. 30 k.p.c. W postanowieniu z dnia 11 listopada 1971 r. I CZ 181/71 ("Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" 1972, nr 12, s. 416) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w przypadkach, gdy pozwaną jest osoba prawna, której działalność obejmuje całe terytorium Państwa, wadliwym byłoby określenie właściwości miejscowej według miejsca siedziby tej osoby (art. 30 k.p.c.), gdyż doszłoby do skoncentrowania wszystkich spraw przeciwko niej w sądach w jednej miejscowości, co miałoby ujemny wpływ na szybkość postępowania i postępowanie dowodowe. Na powyższy pogląd powołał się też Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 31 marca 1987 r. I CZ 28/87 (OSPiKA 1988, z. 2, poz. 32). Tymczasem w postanowieniu z dnia 25 stycznia 1988 r. I CZ 7/88 (nie publikowane) Sąd Najwyższy uznał, że skoro powód nie skorzystał z uprawnień przewidzianych w przepisach o właściwości przemiennej (art. 31 i 33 k.p.c.), powództwo przeciwko Przedsiębiorstwu "Polskie Koleje Państwowe" o odszkodowanie w związku z wypadkiem komunikacyjnym mógł wytoczyć, na podstawie art. 30 k.p.c., według siedziby tego Przedsiębiorstwa. Zachodzi więc potrzeba usunięcia omawianej rozbieżności uchwałą siedmiu sędziów.

Zgodnie z treścią art. 30 k.p.c. powództwo przeciwko osobie prawnej lub innemu podmiotowi nie będącemu osobą fizyczną wytacza się według miejsca ich siedziby. Pojęcie siedziby osoby prawnej określa art. 41 k.c., według którego siedzibą takiej osoby jest miejscowość, w której ma siedzibę jej organ zarządzający, jeżeli ustawa lub oparty na niej statut nie stanowią inaczej.

Artykuł 30 k.p.c. znajduje się w grupie przepisów zatytułowanej "właściwość ogólna", ma on więc zastosowanie wtedy, gdy nie zachodzą warunki uzasadniające wybór przez powoda innego sądu, zgodnie z przepisami o właściwości przemiennej (art. 32-37), lub gdy takie warunki zachodzą, lecz strona powodowa nie chce z nich skorzystać (art. 31 k.p.c.).

W dawnym kodeksie postępowania cywilnego był art. 26, którego treść w swej zasadniczej części była identyczna z treścią obecnego art. 30 k.p.c. W obu tych przepisach nie wprowadzono między wymienionymi tam podmiotami rozróżnienia co do właściwości, w zależności od tego, czy działają one na terenie całego kraju, czy też ich zakres działania jest lokalny. Inaczej natomiast została uregulowana właściwość ogólna sądu w sprawach, gdzie stroną pozwaną jest Skarb Państwa. W art. 29 k.p.c. określono taką właściwość według siedziby państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.

Zagadnienie właściwości miejscowej sądu w sprawach gdzie stronami pozwanymi są osoby prawne, których działalność obejmuje całe terytorium Państwa, było przedmiotem szeregu orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzeczenia te dotyczyły spraw, gdzie pozwanym był Państwowy Zakład Ubezpieczeń (orz. z dnia 22 kwietnia 1971 r. II CZ 29/71, OSNCP 1971, z. 12, poz. 220 i z dnia 1 października 1973 r. I CZ 136/73, OSNCP 1974, z. 6, poz. 114), bank działający na terenie całego kraju (orz. z dnia 17 kwietnia 1986 r. II CZ 41/86, OSNCP 1987, z. 7, poz. 103) i Przedsiębiorstwo "Polskie Koleje Państwowe" (orz. z dnia 20 grudnia 1974 r. II CZ 223/74, PUG 1975, z. 7, s. 230). Wprawdzie tezy wymienionych orzeczeń dotyczyły uzasadnienia właściwości przemiennej w tych sprawach, jednakże w uzasadnieniach orzeczeń Sąd Najwyższy powoływał się na art. 30 k.p.c. jako podstawę właściwości ogólnej, przez co przyjmował obowiązywanie wymienionego przepisu także do osób prawnych działających na terenie całego kraju. Ten pogląd znalazł wyraźne poparcie w glosach, jakie zostały wydane do trzech z podanych orzeczeń (PiP 1972, z. 3, s. 166, OSPiKA 1975, poz. 34, OSPiKA 1976, poz. 144).

III. Nasuwają się istotne wątpliwości co do trafności poglądu przytoczonego we wniosku orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 11 listopada 1971 r. Artykuł 30 k.p.c., według którego powództwo przeciwko podmiotowi nie będącemu osobą fizyczną wytacza się według miejsca jego siedziby, nie zawiera rozróżnienia między jednostkami działającymi na określonym obszarze a jednostkami działającymi w całym Państwie. Taki sam przepis istniał także w dawnym kodeksie postępowania cywilnego i nie został zmieniony przy nowej kodyfikacji procedury cywilnej. Nie ma w tej sytuacji dostatecznych podstaw do wnioskowania, że ustawodawca przeoczył okoliczność, iż omawiany przepis będzie miał zastosowanie także w stosunku do podmiotów obejmujących swą działalnością cały kraj. Budzi więc zastrzeżenia stosowanie w odniesieniu do takich osób art. 29 k.p.c., z którego treści wyraźnie wynika, że ma on zastosowanie tylko do Skarbu Państwa. Stosowanie przez analogię art. 29 k.p.c. w stosunku do osób działających na terenie całego kraju z tego tylko powodu, że między Skarbem Państwa a wymienionymi jednostkami zachodzi podobieństwo co do zasięgu działalności, budzi zastrzeżenia w sytuacji, gdy weźmie się pod uwagę wyraźną redakcję obu przepisów (art. 29 i 30 k.p.c.), nie nasuwających wątpliwości gramatycznych co do ich treści. Ponadto należy mieć na uwadze, że Skarb Państwa jest również osobą prawną, a jego jednostki organizacyjne działają na terenie całego kraju. Artykuł 29 k.p.c. określający odmienną zasadę właściwości w sprawach, gdzie Skarb Państwa jest stroną pozwaną, jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 30 k.p.c., a jako taki nie powinien być interpretowany rozszerzająco.

W praktyce sądowej rzadko dochodzi do procesów, gdzie strona powodowa nie może skorzystać z przepisów o właściwości przemiennej i wnieść powództwa nie według siedziby strony pozwanej, lecz według innych kryteriów, jak np. przy roszczeniach majątkowych według miejsca, gdzie znajduje się jednostka organizacyjna pozwanego lub zakład prowadzący działalność gospodarczą, gdy roszczenie pozostaje w związku z działalnością takiej jednostki lub zakładu (art. 33 k.p.c.), według miejsca wykonania umowy (art. 34 k.p.c.), według miejsca zdarzenia wyrządzającego szkodę czynem niedozwolonym (art. 35 k.p.c.), według miejsca położenia nieruchomości przy roszczeniach ze stosunku najmu lub dzierżawy (art. 37 k.p.c.). Ponadto w sprawach z zakresu prawa pracy powództwo może być wytoczone przez sąd, w którego okręgu praca jest, była lub miała być wykonywana, bądź przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład pracy (art. 461 k.p.c.).

Szeroki zakres możliwości korzystania z właściwości przemiennej sądu prowadzi do wniosku, że powództwa według siedziby strony pozwanej są wytaczane w nielicznych sprawach, gdzie właściwość przemienna nie jest przewidziana, lub tam, gdzie strona nie chce z przepisów o właściwości przemiennej skorzystać. W praktyce sądowej nie spotkano się ze zjawiskiem większej koncentracji spraw w sądach właściwych dla siedziby stron pozwanych wymienionych w art. 30 k.p.c. Nie jest więc uzasadnione stwierdzenie, zawarte w uzasadnieniu omawianego we wniosku orzeczenia z dnia 11 listopada 1971 r., że przy niestosowaniu analogii z art. 29 k.p.c. "wszystkie powództwa" przeciwko osobom prawnym działającym na terenie całego Państwa byłyby kierowane przed sądy w Warszawie. Również względy celowości nie wskazują na potrzebę stosowania wspomnianej analogii z uwagi na interes osób wnoszących powództwa. Celowość stosowania takiej analogii nie jest uzasadniona z punktu widzenia interesów wielu podmiotów wymienionych w art. 30 k.p.c. Przepis ten dotyczy, między innymi, różnych organizacji społecznych o ogólnopolskim charakterze (np. Polski Czerwony Krzyż, Zrzeszenie Prawników Polskich, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze i inne). Odpowiedni wykaz zawarty w skorowidzu przepisów prawnych wskazuje, że liczba organizacji uznanych za stowarzyszenie wyższej użyteczności wynosi 37, nie licząc innych organizacji nie mających tego statusu, lecz również nabywających osobowość prawną w wyniku dokonanej rejestracji (art. 48 prawa o stowarzyszeniach) i działających często na terenie całego kraju.

Struktura organizacji społecznych i ich niewielkie zasoby materialne nie pozwalają z reguły na utrzymanie odpowiednio wykwalifikowanej obsługi prawnej w jednostkach terenowych. Lepsze warunki pod tym względem istnieją w siedzibach takich organizacji. Określenie właściwości ogólnej sądu według art. 29 k.p.c. w procesach przeciwko takim podmiotom nie leżałoby w ich interesie. Oczywiście, właściwość przemienna sądu ma zastosowanie również w procesach przeciwko tym organizacjom. Nie byłoby jednak wskazane wyłączenie stosowania art. 30 k.p.c. wobec takich organizacji.

Inaczej przedstawia się sytuacja osób prawnych działających na obszarze całego Państwa, które z uwagi na szeroki zakres działalności mają dobrze zorganizowaną obsługę prawną w swych jednostkach terenowych i które z uwagi na szeroki zakres świadczeń często występują w charakterze stron procesowych. Do takich osób prawnych należą przede wszystkim banki, państwowa jednostka organizacyjna "Polska Poczta, Telegraf i Telefon", Państwowy Zakład Ubezpieczeń i Przedsiębiorstwo "Polskie Koleje Państwowe". Zakres i specyfika działalności tych osób powodowały, że w stosunku do niektórych z nich uregulowano właściwość sądu w sposób odbiegający od przepisów k.p.c. Już w ustawie z dnia 31 stycznia 1961 r. o łączności (Dz. U. Nr 8, poz. 48) wprowadzono art. 50 stanowiący, że powództwo przeciwko Państwowemu Przedsiębiorstwu PPTT (obecnie: państwowej jednostce organizacyjnej PPTT) wytacza się według siedziby jednostki organizacyjnej PPTT podlegającej bezpośrednio Ministrowi Łączności, z którego działalnością wiążą się dochodzone roszczenia. Sąd Najwyższy uznał, że jest to przepis szczególny w stosunku do przepisów k.p.c. dotyczących właściwości miejscowej sądu (uchwała z dnia 25 kwietnia 1974 r. III CZP 17/74, OSNCP 1975, z. 1, poz. 5). Podobny przepis zawarty jest w art. 41 obecnie obowiązującej ustawy z dnia 15 października 1984 r. o łączności (Dz. U. Nr 54, poz. 275).

Odmiennie była też regulowana w przeszłości właściwość sądu w procesach przeciwko bankom państwowym. Artykuł 22 ustawy z dnia 13 kwietnia 1960 r. o prawie bankowym (Dz. U. Nr 20, poz. 121) określał, że powództwo przeciwko bankowi państwowemu wytacza się wyłącznie przed sąd właściwy w miejscu siedziby banku, bez względu na stosunek, z jakiego wynika roszczenie powoda, z wyjątkiem roszczeń wynikających ze stosunku pracy. Powołany przepis więc wyłączał stosowanie w sprawach przeciwko bankom państwowym przepisów o właściwości, w tym również o właściwości przemiennej. W obecnie obowiązującej ustawie z dnia 26 lutego 1982 r. - prawo bankowe (Dz. U. Nr 7, poz. 56) nie ma już przepisu o właściwości sądu w procesach przeciwko bankom, z czego wynika, że mają w tych sprawach zastosowanie przepisy k.p.c.

Z powyższych przykładów odmiennej regulacji właściwości sądu co do niektórych osób prawnych wynika, że ustawodawca, stanowiąc te przepisy szczególne, brał pod uwagę, że art. 30 k.p.c. określa właściwość co do wszystkich podmiotów tam wymienionych, bez względu na zakres terytorialny ich działalności.

Mając więc na uwadze wyrażoną treść art. 30 k.p.c. ograniczony w praktyce zakres jego stosowania z uwagi na istnienie przepisów o właściwości przemiennej, jak również fakt, że art. 29 k.p.c. reguluje w sposób szczególny właściwość tylko w odniesieniu do Skarbu Państwa, co wiąże się z brakiem podstaw do analogicznego stosowania tego przepisu co do innych podmiotów, jak również możliwość odmiennej ustawowej regulacji właściwości co do niektórych osób prawnych, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 18 ust. 1 i 2 w związku z art. 13 pkt 4 ustawy o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 45, poz. 241), podjął uchwałę o treści podanej w jej sentencji.

OSNC 1989 r., Nr 4, poz. 53