Uchwała z dnia 1986-10-21 sygn. III CZP 70/86

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 70/86

Uchwała z dnia 21 października 1986 r.

Przewodniczący: sędzia Z. Świeboda (sprawozdawca). Sędziowie SN: J. Niejadlik, M. Zakrzewska.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Zenaidy B. z udziałem Mariana B. o podział majątku dorobkowego po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Suwałkach postanowieniem z dnia 15 lipca 1985 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy przy podziale majątku dorobkowego w każdym wypadku podlega podziałowi suma pieniężna odpowiadająca wkładowi mieszkaniowemu, który w chwili podziału obowiązany byłby wnieść członek spółdzielni ubiegający się o przydział nowo wybudowanego lokalu mieszkalnego tej samej wielkości i o zbliżonym wyposażeniu, czy też wysokość sumy podlegającej podziałowi zależy od tego, czy podział majątku następuje już po przyjęciu któregokolwiek z małżonków w poczet członków spółdzielni, bądź po przydziale lokalu, bądź przed którymkolwiek z tych zdarzeń?"

podjął następującą uchwałę:

W postępowaniu o podział majątku wspólnego - w skład którego wchodzi ekspektatywa (oczekiwanie) uzyskania lokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej - prowadzonym po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami podziałowi podlega w zasadzie suma odpowiadająca wkładowi mieszkaniowemu, jaki w chwili podziału obowiązany byłby wnieść członek spółdzielni ubiegający się o przydział nowo wybudowanego lokalu mieszkalnego tej samej wielkości i o zbliżonym wyposażeniu; inne określenie tej sumy może nastąpić przy uwzględnieniu całokształtu występujących w sprawie okoliczności faktycznych.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Ełku dokonał podziału majątku wspólnego Zenaidy i Mariana B. i ustalił, że m.in. w skład tego majątku wchodzi wkład mieszkaniowy w wysokości 34.000 zł oraz odsetki w kwocie 12.570 zł, czyli łącznie 46.570 zł. Wkład mieszkaniowy został wpłacony w czasie trwania małżeństwa stron, rozwiązanego przez rozwód w kwietniu 1985 r. Uczestnik Marian B. był członkiem Spółdzielni Mieszkaniowej (...) w E., a w sierpniu 1985 r. dokonał cesji wkładu na rzecz swej matki Zofii B. Gdyby wkład mieszkaniowy został przekazany na konto Spółdzielni Mieszkaniowej w dniu 20 maja 1986 r., to łącznie z odsetkami i premią gwarancyjną stanowiłby kwotę 119.599 zł.

Sąd Wojewódzki w Suwałkach - rozpoznając rewizję uczestnika od postanowienia Sądu Rejonowego w przedmiocie podziału majątku wspólnego - przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne sformułowane w sentencji uchwały.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

Zagadnienie objęte pytaniem prawnym było już rozważane w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W uchwale z dnia 22 stycznia 1986 r. III CZP 75/85 (OSNCP 1986, z. 12, poz. 202). Sąd Najwyższy wyjaśnił, że "w postępowaniu o podział majątku wspólnego prowadzonym po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami wartość objętej dorobkiem ekspektatywy (oczekiwania) uzyskania lokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej stanowi w zasadzie suma odpowiadająca wkładowi mieszkaniowemu, jaki w chwili podziału obowiązany byłby wnieść członek spółdzielni ubiegający się o przydział nowo wybudowanego lokalu mieszkalnego tej samej wielkości i o zbliżonym wyposażeniu; inne określenie tej wartości może nastąpić przy uwzględnieniu całokształtu występujących w sprawie okoliczności faktycznych". Stanowisko zajęte w tej uchwale Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela.

W uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1974 r. III CZP 1/74 (OSNCP 1975, z. 5, poz. 37) stanowiącej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania przepisów o podziale majątku wspólnego małżonków w wypadku, gdy w skład tego majątku wchodzi spółdzielcze prawo do lokalu, Sąd Najwyższy nie zajmował się sposobem ustalania wartości objętej dorobkiem ekspektatywy uzyskania lokatorskiego prawa do lokalu. Cecha charakterystyczna ekspektatywy - jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 12 stycznia 1978 r. III CZP 86/77 (OSNCP 1978, z. 10, poz. 171) - polega na tym, że związane z nią uprawnienia mogą w określonym momencie ulegać przekształceniu w konkretne prawo wspólne, jak ma się rzecz w wypadku istnienia małżeńskiej wspólności majątkowej. Rzeczywisty walor społeczny i prawny realizacji prawa z ekspektatywy wyraża się w tym, że w wypadku, gdy oczekiwanie prawne powstało w ramach ustawowej wspólności majątkowej, wyrastające ze wspólnego oczekiwania, konkretne prawo zostaje nabyte "na prawie wspólności ustawowej", mimo że normalną typową konsekwencją ustania małżeństwa jest ustanie ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej. W świetle dotychczasowego orzecznictwa wykształconego na tle różnych stanów faktycznych wspólna ekspektatywa i związana z nią możliwość uzyskania mieszkania wchodzą do majątku wspólnego z takim właśnie skutkiem.

Małżonek lub b. małżonek, któremu sąd przyznał w postępowaniu o podział majątku wspólnego wchodzący w skład tego majątku wkład mieszkaniowy w spółdzielni mieszkaniowej, jest w korzystniejszej sytuacji od małżonka, któremu sąd przyznał jedynie spłaty. Małżonek ten, jeżeli sam nie jest członkiem, po dopełnieniu formalności, o których mowa w zdaniu pierwszym art. 221 prawa spółdzielczego, ma roszczenie o przyjęcie do spółdzielni i przydzielenie lokalu w kolejności przysługującej byłemu członkowi. Po otrzymaniu przydziału lokalu i przez to powstanie lokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej art. 213 § 3 prawa spółdzielczego) wkład mieszkaniowy ulega waloryzacji - na wypadek wygaśnięcia lokatorskiego prawa do lokalu (art. 218 § 4 prawa spółdzielczego). Natomiast małżonek otrzymujący tylko spłaty z wkładu mieszkaniowego ma o wiele dłuższą drogę do otrzymania mieszkania spółdzielczego, a uiszczony potem przez niego w spółdzielni mieszkaniowej wkład mieszkaniowy - do chwili powstania spółdzielczego prawa do lokalu - nie podlega waloryzacji (art. 218 § 4 prawa spółdzielczego). Przyznanie zatem uczestnikowi spłaty określonej według nominalnej wysokości wkładu mieszkaniowego pozostawałoby w rażącej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Dlatego też przy określaniu wartości ekspektatywy uzyskania lokatorskiego prawa do lokalu pomocne okazują się przesłanki, które wpływają na ustalenie lokatorskiego prawa do lokalu, a to ze względu na daleko idącą zbieżność sytuacji faktycznych i regulujących je unormowań prawnych.

Przesłanki wpływające na ustalenie lokatorskiego prawa do lokalu wynikają z art. 218 § 4 prawa spółdzielczego, który stanowi: "w razie wygaśnięcia lokatorskiego prawa do lokalu spółdzielnia zwraca osobie uprawnionej wkład mieszkaniowy. Należność z tego tytułu powinna odpowiadać wkładowi mieszkaniowemu, który obowiązany jest wnieść członek spółdzielni ubiegający się o przydział nowo wybudowanego lokalu mieszkalnego tej samej wielkości i o zbliżonym wyposażeniu". Tyle bowiem obecnie otrzyma członek od spółdzielni w razie ustania członkostwa. W przepisie tym wyrażona jest więc zasada waloryzacji wkładów mieszkaniowych.

W tezie VI wyżej wymienionych wytycznych odrzucono wartość rynkową lokatorskiego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej, ponieważ jest ono prawem niezbywalnym. Stwierdzenie to zachowało aktualność pod rządem prawa spółdzielczego z 1982 r. w odniesieniu do lokatorskiego prawa do lokalu (art. 218 § 1). Dotyczy ono tym bardziej ekspektatywy, co oznacza, że przy określaniu wartości ekspektatywy uzyskania lokatorskiego prawa do lokalu nie wchodzi w rachubę wartość rynkowa. Natomiast z przyczyn przedstawionych - regulacja określona w art. 218 § 4 prawa spółdzielczego może być w zasadzie stosowana także w odniesieniu do ustalenia ekspektatywy, przy czym decydujące znaczenie ma tu chwila orzekania (art. 316 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Mogą jednak zachodzić takie przypadki, że usprawiedliwiona będzie konieczność odstąpienia od zasady wyrażonej w zdaniu pierwszym niniejszej uchwały. Przykładowo można wymienić podjęcie działań przez małżonka, któremu ma być przyznana ekspektatywa, zmierzających do przekształcenia (po uzyskaniu) lokatorskiego prawa do lokalu na prawo własnościowe po to, by je zbyć w niedalekiej przyszłości. Dalej otrzymanie przez małżonka ekspektatywy uzyskania lokatorskiego prawa do lokalu o znacznej powierzchni, jak na jego potrzeby, albo utrata ekspektatywy przez jedno z małżonków, na skutek przyznania w wyniku podziału drugiemu z małżonków, stawia je w znacznie gorszej sytuacji. Tak jest zwłaszcza wtedy, gdy nie ma realnych możliwości zaspokojenia swoich usprawiedliwionych potrzeb mieszkaniowych w następstwie wytworzonej na skutek podziału majątku wspólnego sytuacji, tzn. nie ma innego zasobu mieszkaniowego oraz środków na jego uzyskanie.

Odstąpienie od zasady wyrażonej w zdaniu pierwszym uchwały może zachodzi i w takich np. wypadkach, gdy małżonek otrzymujący ekspektatywę znajduje się w trudnej sytuacji - w odróżnieniu od drugiego z małżonków - że nie ma nawet w najbliższej przyszłości warunków do spłaty ekspektatywy określonej zgodnie z wymaganiami art. 218 § 4 prawa spółdzielczego. Takie wypadki w szczególności mogą wchodzić w rachubę, gdy małżonkowi otrzymującemu ekspektatywę Sąd powierzył wykonywanie władzy rodzicielskiej nad wspólnymi dziećmi, i jego sytuacja materialna odbiega na niekorzyść od warunków materialnych drugiego z małżonków. Istotne znaczenie należy przypisać również sytuacji osobistej i majątkowej nie tylko byłego małżonka uprawnionego do spłaty, lecz także byłego małżonka obciążonego spłatą. Wyczerpujące jednak rozważenie wszystkich okoliczności faktycznych konkretnej sprawy pozwoli na ustalenie wartości ekspektatywy, która odpowiadać będzie poczuciu sprawiedliwości, wypływającemu z należycie rozumianych zasad współżycia społecznego.

Wysokość ekspektatywy lokatorskiego spółdzielczego prawa do lokalu ustalona zgodnie z zasadami wyrażonymi w art. 218 § 4 prawa spółdzielczego z reguły powinna być wyższa od wkładu mieszkaniowego z odsetkami i premią gwarancyjną. Gdyby jednak było inaczej (według stanu z chwili orzekania), wówczas okoliczność ta stanowiłaby podstawę do innego określenia sumy wyrażonej w zdaniu drugim niniejszej uchwały.

Z tych przyczyn Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1987 r., nr 11, poz. 169