Uchwała z dnia 1986-11-10 sygn. III CZP 17/86

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 17/86

Uchwała 7 sędziów z dnia 10 listopada 1986 r.

Przewodniczący: Prezes SN W. Sutkowski. Sędziowie SN: G. Bieniek, W. Łysakowski, T. Miłkowski (sprawozdawca), Z. Marmaj, K. Piasecki, J. Szachułowicz.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej, R. Wyrzykowskiego, rozpoznając wniosek Ministra Sprawiedliwości z dnia 8 marca 1986 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy w postępowaniu o ochronę dobra osobistego, jakim jest wolność, sąd uprawniony jest do badania okoliczności zatrzymania obywatela przez funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa oraz prawidłowości realizacji przepisów regulujących tę instytucję?"

podjął następującą uchwałę:

W sprawach o ochronę dobra osobistego w postaci wolności (art. 24 § 1 k.c.), naruszonego na skutek lub w związku z zatrzymaniem obywatela przez funkcjonariusza Milicji Obywatelskiej lub Służby Bezpieczeństwa, zakresem badania sądu objęte są także kwestie dotyczące okoliczności zatrzymania i prawidłowości stosowania przepisów prawnych regulujących instytucję zatrzymania.

Uzasadnienie

Zatrzymanie jest jedną z prawnych form pozbawienia wolności. Stosowanie tego środka przewidują przepisy kodeksu postępowania karnego oraz ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania podległych mu organów (Dz. U. Nr 38, poz. 172) wraz z rozporządzeniem wykonawczym Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 stycznia 1984 r. w sprawie zasad i trybu zatrzymania, kontroli osobistej, przeglądania zawartości bagaży oraz sprawdzania ładunku osób naruszających lub zagrażających porządkowi publicznemu (Dz. U. Nr 6, poz. 28).

Zatrzymanie według art. 206 k.p.k. może dotyczyć osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa, gdy zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że dane osoby te przestępstwa popełniły i zachodzi obawa ich ukrycia się lub zatarcia śladów przestępstwa. Szerszy zakres ma zatrzymanie przewidziane w art. 7 ust. 1 pkt 3 powołanej ustawy o urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych. Jest ono stosowane wobec osób naruszających lub zagrażających porządkowi publicznemu. Rozporządzenie wykonawcze określa krąg osób, które mogą być zatrzymane na podstawie wymienionego przepisu ustawy (§ 2-7 rozporządzenia z dnia 6 stycznia 1984 r.). Są to osoby, które swoim zachowaniem stwarzają uzasadnione podejrzenie, że zamierzają popełnić przestępstwo lub wykroczenie zagrażające porządkowi i bezpieczeństwu publicznemu lub takie czyny popełniły, a zastosowanie względem nich innych środków niż zatrzymanie nie byłoby celowe. Zatrzymanie może też nastąpić w celu zapobieżenia popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia, o jakich mowa, na dworcach i w portach oraz w środkach komunikacji w stosunku do osób, u których ujawniono przedmioty pochodzące z przestępstwa, lub gdy zachodzi podejrzenie, że mogą dopuścić się przestępstwa w środkach komunikacji. Może też być stosowany ten środek do osób ujętych na gorącym uczynku popełnienia wykroczenia objętego postępowaniem przyspieszonym, kierowania pojazdem w stanie po użyciu alkoholu lub zakłócających porządek publiczny w takim stanie i do osób popełniających inne wykroczenie, a odmawiających wylegitymowania się, lub co do których nie można ustalić ich tożsamości.

Przy zastosowaniu zatrzymania funkcjonariusz obowiązany jest dopełnić szeregu czynności, jak zawiadomienie zatrzymanego o przyczynach zatrzymania, o obowiązku zastosowania się do poleceń zatrzymującego funkcjonariusza, sprawdzenie czy zatrzymany nie ma określonych przedmiotów, sporządzenie odpowiedniego raportu.

Działania funkcjonariuszy dokonujących zatrzymania mogą być dotknięte nieprawidłowościami polegającymi na zatrzymaniu danej osoby bez uzasadnionych przepisami podstaw lub w sytuacji, gdy takie podstawy wprawdzie istniały, lecz nie zostały zachowane wymagania formalne, które powinny towarzyszyć zatrzymaniu. Uchybienia mogą być w praktyce różnorodne i różne mogą być przyczyny ich dopuszczenia się oraz różna może być waga tych uchybień. Całkowita bezbłędność działania nie jest możliwa w żadnej dziedzinie, gdyż mimo dołożenia należytej staranności zdarzać się mogą w działalności ludzkiej pomyłki, niedokładności, błędy w ocenie sytuacji itp. Możliwość popełnienia podobnych uchybień nie jest też wyłączona w działaniach funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa w szczególności przy wykonywaniu czynności związanych z zatrzymaniem, np. gdy się weźmie pod uwagę charakter tych czynności, wymagających nieraz szybkiej oceny sytuacji i podejmowania niezwłocznych decyzji i czynności. Podobne nieprawidłowości mogą się wydarzyć w wyniku niekorzystnego zbiegu okoliczności, lecz nie można wykluczyć, że będą one następstwem niedbalstwa, a wyjątkowo także złej woli funkcjonariusza. Skutki uchybień, o jakich mowa, mogą być różnorodne, nie wyłączając możliwości naruszenia takimi działaniami dóbr osobistych osoby zatrzymanej. W związku z tym zachodzi potrzeba rozważenia przedstawionego w pytaniu Ministra Sprawiedliwości zagadnienia, czy w postępowaniu o ochronę dobra osobistego, jakim jest wolność, sąd jest uprawniony do badania okoliczności zatrzymania obywatela przez funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa oraz prawidłowości realizacji przepisów regulujących tę instytucję. Z zagadnieniem tym wiąże się kwestia udzielania ochrony dobra osobistego naruszonego niezgodnym z przepisami zatrzymaniem.

III. Wolność jest jednym z podstawowych praw człowieka, a ochrona tego prawa została zagwarantowana zarówno przepisem konstytucyjnym (art. 87 ust. 1 Konstytucji PRL), jak i przepisami ustaw, przede wszystkim karnych i cywilnych. Kodeks cywilny wymienia w art. 23 wolność jako jedno z dóbr osobistych człowieka pozostających pod ochroną prawa cywilnego, niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Osoba, której dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, a gdy naruszenie już zostało dokonane - usunięcia jego skutków (art. 24 § 1 k.c.). Roszczenie o ochronę dobra osobistego nie przysługuje poszkodowanemu, jeżeli działanie naruszające to dobro nie było bezprawne. W nauce i orzecznictwie przyjęto, że bezprawność działań naruszających cudze dobro wyłączają: działanie w ramach porządku prawnego, wykonywanie prawa podmiotowego, ochrona interesu zasługującego na ochronę, przepisy szczególne wyłączające lub ograniczające omawianą ochronę, sprzeczność żądania ochrony z zasadami współżycia społecznego. Treść art. 24 § 1 k.c. wskazuje, że ustawodawca wprowadził domniemanie bezprawności działania naruszającego dobra osobiste, a więc sprawca naruszenia jest zobowiązany wykazać, że zachodzi jedna z okoliczności wyłączających taką bezprawność.

Wyraźne i jednoznaczne uregulowanie ochrony wolności w Konstytucji PRL i przepisach prawa cywilnego uzasadnia ochronę sądową również w sytuacji, gdy funkcjonariusz państwowy - uprawniony wprawdzie do pozbawienia obywatela wolności przez jego zatrzymanie - dokona tego z naruszeniem odpowiednich przepisów. Roszczenia związane z ochroną dóbr osobistych mają w praktyce przede wszystkim charakter niemajątkowy (przeproszenie, ogłoszenie tego przeproszenia w odpowiedni sposób itp.), gdzie podstawą rozstrzygnięcia jest art. 24 § 1 k.c., a kryterium odpowiedzialności - bezprawność działania, bez względu na winę sprawcy. Odpowiedzialność na zasadach ogólnych, przewidzianych w przepisach o czynach niedozwolonych, wchodzi w grę tylko wtedy, gdy wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa (art. 24 § 2 k.c.). Wtedy też będą miały zastosowanie przepisy art. 417-419 k.c., które jednak dotyczą tylko odpowiedzialności Skarbu Państwa, i to za szkodę majątkową wyrządzoną przez funkcjonariuszy państwowych przy wykonywaniu powierzonych im czynności. Przepisy te nie dotyczą natomiast odpowiedzialności samych funkcjonariuszy, którzy najczęściej są bezpośrednio pozwani w sprawach o ochronę dóbr osobistych.

Skoro więc przepisy prawa nie wyłączają stosowania przepisów o ochronie dóbr osobistych naruszonych działaniem funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa przy wykonywaniu przepisów o zatrzymaniu, ochrona ta znajduje zastosowanie również w procesie cywilnym.

W myśl art. 4 k.c. przepisy prawa cywilnego powinny być tłumaczone i stosowane zgodnie z zasadami ustroju i celami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zacytowany przepis stanowi regułę interpretacyjną, której zastosowanie powinno mieć miejsce nie tylko przy dokonywaniu wykładni prawa w sensie techniczno-prawnym, lecz także, jak wynika z treści tego unormowania, "przy stosowaniu przepisów", które w sensie techniczno-prawnej wykładni mogą nie nasuwać istotniejszych trudności. Potrzeba właściwego rozumienia norm prawa według kryteriów art. 4 k.c. zachodzi w szczególności tam, gdzie przy zastosowaniu przepisów z różnych dziedzin dochodzi do ich wzajemnego zderzenia się w konkretnych stanach faktycznych. Takie sytuacje będą też zachodzić, kiedy stosowanie przepisów mających prowadzić do pozbawienia wolności określonej osoby powinno się odbywać przy równoczesnym poszanowaniu tych norm, które stoją na straży dobra osobistego, jakim jest wolność. Wymieniony przepis powinien tu być właściwym wskazaniem przy rozstrzyganiu nasuwających się zagadnień o charakterze ogólnym, jak i przy rozpatrywaniu konkretnych sporów.

Na tle różnorodnych stanów faktycznych, w których funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa stosują zatrzymanie wobec określonych odpowiednimi przepisami osób, mogą nasuwać się wątpliwości co do tego, czy w konkretnych sprawach działania funkcjonariuszy mieściły się w ramach unormowań prawnych. Mogą tu występować kwestie ocenne, trudne do zajęcia jednoznacznego stanowiska. Podejmowanie decyzji o zatrzymaniu opiera się na ocenie sytuacji w szybko rozwijającej się akcji i przy różnorodnych stanach faktycznych. Późniejsza negatywna ocena w procesie cywilnym niewielkich nawet uchybień przy dokonywaniu czynności zatrzymania mogłaby powodować niepożądane następstwa, prowadząc do podważania normalnego funkcjonowania tych organów, narażając funkcjonariuszy na odpowiedzialność w procesach o ochronę dóbr osobistych w przypadku drobnych nawet uchybień. Zakłócałoby to normalne funkcjonowanie tych organów. Dlatego też prawidłowe stosowanie przepisów art. 23 i 24 k.c. w sprawach o naruszenie dóbr osobistych przez funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Służby Bezpieczeństwa wykonujących przepisy o zatrzymaniu powinno z jednej strony uwzględniać prawo obywatela do ochrony tak istotnego dobra, jakim jest wolność, a z drugiej strony brać pod uwagę charakter pracy organów stosujących normy prawne dotyczące zatrzymania, aby zbytnia ingerencja w ich działalność nie stała się czynnikiem utrudniającym normalną pracę funkcjonariuszy, którzy w granicach zakreślonych przez przepisy prawa regulującego instytucję zatrzymania mają możność samodzielnego podejmowania określonych decyzji. Pozwala to na wniosek, że sąd cywilny w procesie o ochronę dóbr osobistych powinien zbadać, czy zatrzymanie nie nastąpiło z oczywistym (wyraźnym, ewidentnym) naruszeniem przepisów normujących stosowanie tej instytucji. Dopiero stwierdzenie takiego naruszenia dawałoby podstawę do udzielenia osobie pokrzywdzonej podobnym działaniem ochrony dobra osobistego przewidzianej przepisami k.c. Dotyczyć to będzie zarówno oczywistego naruszenia przepisów regulujących podstawę i czas zatrzymania (np. przetrzymania osoby zatrzymanej powyżej 48 godzin, zatrzymanie wyłącznie z zamiarem podyktowanym złośliwością wobec danej osoby, zatrzymanie innej osoby niż ta, która miała być zatrzymana itp.), jak i przepisów proceduralnych przy stosowaniu zatrzymania (np. zatrzymanie bez udzielenia jakichkolwiek informacji). Nie można bowiem przyjąć, by każda nieprawidłowość proceduralna, bez względu na jej wagę i skutek dla dotkniętej nią osoby, mogła dawać podstawę do udzielenia satysfakcji z art. 24 k.c. Przesłanką zatem udzielenia ochrony będzie ewidentne naruszenie przepisów postępowania, a jednocześnie naruszające w istotny sposób dobro osobiste zatrzymanej osoby.

Odpowiadając pozytywnie na przedstawione przez Ministra Sprawiedliwości pytanie prawne, Sąd Najwyższy miał na względzie, że wynikający z przepisu art. 3 § 2 k.p.c. obowiązek zbadania w procesie wszystkich istotnych okoliczności sprawy wskazuje na potrzebę dokonywania ustaleń w kwestiach określonych w sentencji uchwały. Dla zapewnienia prawidłowego rozstrzygnięcia sporów wynikłych na tle omawianych przepisów Sąd Najwyższy uznał też za niezbędne wyjaśnić przedstawione w uzasadnieniu uchwały kryteria, jakimi powinny kierować się sądy przy stosowaniu przepisów o ochronie wolności jako dobra osobistego, gdy dobro to zostanie naruszone w związku z realizacją przepisów regulujących instytucję zatrzymania. Z treści uzasadnienia przedstawionego pytania wynikała zresztą potrzeba dokonania tego rodzaju wskazań.

OSNC 1987 r., Nr 10, poz. 145