Uchwała z dnia 1986-12-09 sygn. III CZP 61/86

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 61/86

Uchwała 7 sędziów z dnia 9 grudnia 1986 r. 

Przewodniczący: Prezes SN W. Sutkowski. Sędziowie SN: T. Bukowski, B. Bladowski, T. Bielecki (sprawozdawca), W. Łysakowski, K. Strzępek, M. Zakrzewska.

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej, I. Kaszczyszyn, rozpoznał wniosek Ministra Sprawiedliwości z dnia 4 lipca 1986 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy komornik, dokonując zajęcia ruchomości dłużnika, może oznaczyć w protokole zajęcia globalną ich wartość, czy też obowiązany jest oszacować odrębnie każdą z zajętych ruchomości - zgodnie z regułą wyrażoną w art. 853 § 1 k.p.c.?"

podjął następującą uchwałę:

Komornik, dokonując zajęcia ruchomości, nie może w protokole zajęcia oznaczyć globalnej wartości, lecz jest obowiązany oznaczyć odrębnie wartość każdej zajętej ruchomości.

Uzasadnienie

W systemie prawa procesowego cywilnego doniosłą rolę odgrywa prawo postępowania egzekucyjnego. Zawarte w nim przepisy zabezpieczają realizację prawa materialnego przewidując sposoby przymusowego wykonania wyroków sądowych oraz innych tytułów egzekucyjnych w wypadku, gdy dłużnik nie spełnia dobrowolnie świadczenia, do którego został zobowiązany. Głównym celem egzekucji zatem jest przymusowe urzeczywistnienie skonkretyzowanej normy prawa materialnego (spełnienie świadczenia) za pomocą przewidzianych w ustawie środków w tych wszystkich sytuacjach, gdy dłużnik nie podda się dobrowolnie wykonaniu zobowiązania ustalonego już w orzeczeniu sądowym lub w innym tytule egzekucyjnym.

Kodeks postępowania cywilnego rozróżnia egzekucję świadczeń pieniężnych i niepieniężnych, co wiąże się z koniecznością stworzenia innych sposobów (środków) dla wymuszenia na dłużniku spełnienia każdego z tych rodzajów świadczeń. Sposoby egzekwowania świadczeń pieniężnych zależne są nadto od mienia dłużnika, z którego - w drodze egzekucji - może być uzyskana suma pieniężna na zaspokojenie roszczenia wierzyciela. Kodeks postępowania cywilnego przewiduje szereg sposobów egzekucji świadczeń pieniężnych, wśród nich także egzekucję z ruchomości. Każdy z tych sposobów składa się z odpowiednich - w danej sytuacji - czynności prowadzących do uzyskania potrzebnych pieniędzy dla pełnego zaspokojenia należności wierzyciela i kosztów egzekucyjnych.

Egzekucja z ruchomości składa się z trzech stadiów: a) zajęcie ruchomości, b) sprzedaż, c) podział sumy uzyskanej z egzekucji. Zajęcia ruchomości dokonuje komornik przez wpisanie ruchomości do protokołu zajęcia, oznaczając w protokole wartość każdej ruchomości (art. 847 § 1 i 853 § 1 k.p.c.). Oznaczenie wartości każdej zajętej ruchomości ma na celu zorientowanie się, ile ruchomości należy zająć, aby zaspokoić roszczenie wierzycieli i pokryć koszty postępowania egzekucyjnego bez narażenia dłużnika na szkodę ponad potrzebę (zasada ochrony dłużnika), który w razie pozbawienia go części majątku poniżej jej wartości ponosi niewątpliwą szkodę.

Przedstawione przez Ministra Sprawiedliwości pytanie prawne wyłoniło się w związku z wypowiedzią Sądu Najwyższego, zawartą w uzasadnieniu postanowienia tego Sądu z dnia 20 czerwca 1983 r. (sygn. akt III CRN 113/83). W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy, dokonując wykładni art. 853 § 1 k.p.c., wyraził pogląd, że globalne oszacowanie (oznaczenie) zestawu mebli (kompletu), a więc rzeczy stanowiących określoną całość będącą - z reguły - przedmiotem obrotu, nie narusza art. 853 § 1 k.p.c., gdyż przepis powyższy nie wyklucza takiego, łącznego, oznaczenia wartości. Minister Sprawiedliwości wyraża wątpliwość, czy wypowiedziany przez Sąd Najwyższy pogląd w powołanej sprawie jest słuszny. Jego zdaniem, sformułowanie zawarte w art. 853 § 1 k.p.c. nakazuje komornikowi dokonanie oznaczenia wartości każdej zajętej ruchomości oddzielnie, co prowadzi do wniosku, że nie jest dopuszczalne globalne ich oszacowanie. Oddzielne, a nie globalne, oznaczenie wartości rzeczy ma bowiem istotne znaczenie dla dalszego postępowania egzekucyjnego (art. 865 § 1, art. 866 § 2 i art. 867 § 2 k.p.c.) oraz ułatwia orientację: ile i jakie ruchomości należy zająć, aby mogło nastąpić zaspokojenie wierzytelności i kosztów egzekucyjnych (art. 845 § 3 k.p.c.).

Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Z brzmienia art. 853 k.p.c. wynika, że komornik oznacza w protokole zajęcia wartość każdej zajętej ruchomości (art. 853 § 1 k.p.c.); jeżeli uzna, że w celu oszacowania należy przywołać biegłego, albo jeżeli wierzyciel lub dłużnik podnoszą zarzuty - oszacowanie przez biegłego odbędzie się przy samym zajęciu, a gdyby to nie było możliwe - w dniu licytacji (art. 853 § 2 k.p.c.).

Kodeks postępowania cywilnego posługuje się pojęciem "ruchomość", ale go nie definiuje. O tym, co jest ruchomością, decydują - z reguły - przepisy prawa materialnego. Kodeks cywilny również nie podaje definicji ruchomości, lecz tylko określa, co jest nieruchomością (art. 46 k.c.), jej częścią składową (art. 47 k.c.) i przynależnością (art. 51 k.c.). Podobnie jak nieruchomości, rzeczy ruchome - poza tym, że są materialnymi częściami przyrody, przedmiotami materialnymi - mają charakter samoistny i zindywidualizowany, tzn. są na tyle wyodrębnione, że mogą być w obrocie traktowane jako dobra samoistne (określenie: przedmioty - art. 45 k.c.). Ruchomościami więc w rozumieniu art. 844 i następnych k.p.c. są wszystkie przedmioty materialne (art. 45 k.c.), które nie są nieruchomością ani jej częścią składową czy przynależnością. Kodeks postępowania cywilnego tylko w wyjątkowych wypadkach odstępuje od kryterium podziału (na nieruchomości i ruchomości) przyjętego w prawie materialnym (por. art. 1021, 1014 i 1022 k.p.c.), nie ma to jednak znaczenia dla dalszego toku rozważań.

W doktrynie prawa cywilnego materialnego przyjmuje się, że przedmiotem praw rzeczowych i posiadania są zawsze tylko poszczególne rzeczy, natomiast przedmiotem czynności prawnych z zakresu zobowiązań może być również niezorganizowany zbiór rzeczy jednorodnych - jako jednolity przedmiot (mierzony wagą, objętością lub ilością poszczególnych rzeczy); każdą rzecz wchodzącą w skład zbioru można też traktować w obrocie - zależnie od woli stron - odrębnie. Wartość całego zbioru jest w zasadzie równa sumie wartości poszczególnych rzeczy wchodzących w skład tego zbioru, co nieraz może mieć istotne znaczenie dla wykładni woli stron.

Oprócz niezorganizowanego zbioru rzeczy jednorodnych wyróżnia się zbiór rzeczy uzupełniających się i zorganizowany zbiór rzeczy wzajemnie dobranych.

Pierwszy zbiór przedstawia pełną wartość dopiero w razie zestawienia dwu lub więcej rzeczy wzajemnie się uzupełniających (np. książka w kilku tomach). Użyteczność i wartość poszczególnych rzeczy - poza ich tego rodzaju zbiorem - zazwyczaj w ogóle nie istnieje, czasem jest znikoma, co najmniej zaś jest znacznie niższa od użyteczności i wartości całego zbioru. Toteż - poza wyjątkowymi wypadkami - przedmiotem obrotu jest cały zbiór; przedmiotem praw rzeczowych i posiadania są jednak zawsze poszczególne rzeczy.

Drugi zbiór obejmuje rzeczy wzajemnie dobrane i złączone organizacyjnie wspólnym ich przeznaczeniem - jako zorganizowana całość zbiór ten ma własną (samodzielną) użyteczność i wartość, które przewyższają (nieraz wielokrotnie) istniejącą pełną użyteczność i wartość wszystkich z osobna wziętych rzeczy wchodzących w skład zbioru (np. komplet mebli, serwis stołowy). Daleko nawet posunięta łączność organizacyjna zbioru nie narusza jednak ogólnej zasady, że przedmiotem praw rzeczowych i posiadania nie jest zbiór jako całość, lecz poszczególne rzeczy. Zbiór (zespół) poszczególnych rzeczy stanowi tylko pewną całość z ekonomicznego punktu widzenia. Z tego względu np. prawo własności lub inne prawa rzeczowe nie mogą mieć za przedmiot wspomnianego zbioru, lecz prawa te odnosić się mogą do poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład zbioru. W konsekwencji - jeśli szczególny przepis nie stanowi inaczej (por. np. art. 257 i 264 k.c.) - przeniesienie prawa własności lub ustanowienie innego prawa rzeczowego, odnosić się może nie do zbioru, lecz do przedmiotów składających się na ten zbiór.

W tym stanie rzeczy, jeżeli użyte w art. 853 § 1 k.p.c. pojęcie "ruchomość" oznacza rzecz ruchomą w rozumieniu przepisów prawa cywilnego materialnego, to chodzi tylko o przedmiot zindywidualizowany; oszacowaniu zatem może podlegać tylko taki poszczególny (zindywidualizowany) przedmiot, a nie zbiór przedmiotów. Okoliczność, że zbiór ten ze względu na swe przeznaczenie czy użyteczność stanowi jednolitą całość, nie ma doniosłości prawnej z punktu widzenia art. 853 § 1 k.p.c., który głosi, że komornik oznacza w protokole zajęcia wartość każdej zajętej rzeczy, a więc przedmiotu zindywidualizowanego.

Zbiorowe (globalne) więc oznaczenie wartości większej liczby ruchomości (a nie każdej rzeczy z osobna) pozostawałoby w sprzeczności z treścią art. 853 § 1 k.p.c., którego zasada odnosi się również do sytuacji przewidzianej w § 2 tego artykułu. Oszacowanie zajętej ruchomości - jak słusznie podniesiono w uzasadnieniu pytania prawnego - ma też istotne znaczenie dla dalszego postępowania, zwłaszcza z uwagi na treść art. 865 § 1, 866 § 2 i 867 k.p.c.

Poza tym, jeżeli dochodzi do przetargu zajętej ruchomości, komornik wystawia na sprzedaż kolejno poszczególne ruchomości lub poszczególne ich grupy, obejmujące rzeczy tego samego rodzaju, i wymienia zarazem sumę oszacowania i cenę wywołania. Dłużnik może żądać, by ruchomości były wystawione na sprzedaż w kolejności przez niego wskazanej. Ma to swoje uzasadnienie w tym, że w razie, gdy suma osiągnięta ze sprzedaży części zajętych ruchomości wystarcza na zaspokojenie egzekwowanych należności i kosztów egzekucyjnych, komornik z urzędu przerywa licytację i zwalnia pozostałe ruchomości spod zajęcia (por. § 97 ust. 1 i 2 oraz § 102 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 marca 1968 r. w sprawie czynności komorników - Dz. U. Nr 10, poz. 52 ze zm.). Oszacowanie każdej ruchomości z osobna chroni dłużnika, gdyż zapobiega pozbawieniu go mienia ponad potrzebę (art. 845 § 3 k.p.c.).

Skoro zatem art. 853 § 1 k.p.c., co wynika - w szczególności - z jego brzmienia i celu, nie dopuszcza globalnego oszacowania zbioru rzeczy (kompletu), choćby nawet zbiór ze względu na swe przeznaczenie lub użyteczność stanowił jednolitą całość - na postawione przez Ministra Sprawiedliwości pytanie prawne - należało udzielić odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1987 r., Nr 9, poz. 129