Wyrok z dnia 1984-10-19 sygn. I CR 175/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CR 175/84

Wyrok z dnia 19 października 1984 r.

Umowa agencyjna (umowa zawarta na warunkach zlecenia) wygasa, jeżeli co innego nie wynika z jej postanowień, wskutek śmierci agenta (przyjmującego zlecenie), a jego dług wobec dającego zlecenie stanowi dług spadku.

Ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe pracownika ze względu na zasady współżycia społecznego (III PZP 12/72, OSNCP 1973, z. 2, poz. 22) może mieć miejsce również w przypadku umowy agencyjnej (umowy na warunkach zlecenia).Ograniczenie to nie ma zastosowania do odpowiedzialności poręczycieli wekslowych i z umowy poręczenia.

Przewodniczący: sędzia SN W. Kuryłowicz (sprawozdawca). Sędziowie SN: T. Bukowski, A. Józefowicz.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy z powództwa Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w S. przeciwko Stanisławie B., Józefowi B., Wandzie D., Teodorowi K. i Romanowi T. o odszkodowanie na skutek rewizji obu stron od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Zamościu z dnia 30 grudnia 1983 r.

uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo i orzekającej o opłatach sądowych i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Wojewódzkiemu w Zamościu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania rewizyjnego, oddalił rewizję pozwanych.

Uzasadnienie

Zgodnie z zawartą w dniu 1 września 1976 r. z powodową Spółdzielnia "umową agencyjną" Józef B. zobowiązał się do prowadzenia w imieniu i na rachunek powódki punktu sprzedaży nawozów mineralnych w kolonii W. Józef B. zmarł dnia 6 lutego 1981 r., dokonana zaś w dniu 16 lutego 1981 r. inwentaryzacja wykazała - za okres od dnia 21 listopada 1980 r. do dnia 6 lutego 1981 r. - niedobór w wysokości 108.870 zł i o zasądzenie tej kwoty z odsetkami i kosztami solidarnie od Stanisławy B., żony agenta, oraz od pozostałych pozwanych, jako poręczycieli wekslowych za zobowiązanie wystawcy weksla na zlecenie Spółdzielni, powódka wystąpiła w pozwie z dnia 11 lutego 1982 r.

W toku procesu sąd orzekający dopozwał z urzędu na podstawie art. 194 § 3 k.p.c. dalszych spadkobierców ustawowych Józefa B. - jego syna Józefa B. i jego córkę Wandę D. Wyrokiem z dnia 30 grudnia 1983 r. Sąd Wojewódzki uwzględnił powództwo do wysokości 19.698 zł z 8% od daty pozwu, a w pozostałej części oddalił je. Według dokonanych ustaleń wysokość dochodzonego odszkodowania określa kwota 108 870 zł, wysokość zaś niedobór, za który odpowiadają pozwani - kwota 79 769 zł, za niedobór bowiem w nawozach przechowywanych "luzem" odpowiada wyłącznie powódka, ponieważ nie dopełniła spoczywającego na niej obowiązku należytego zabezpieczenia tych nawozów przed działaniem czynników atmosferycznych (przede wszystkim przez dostarczenie folii, papy lub podkładów). Jednakże "korzystanie przez wierzyciela spadkowego z nieograniczonej odpowiedzialności spadkobierców za dług spadkowy stanowi nadużycie przysługującego mu prawa przedmiotowego", w szczególności, gdyby prowadziło "do pozbawienia spadkobierców elementarnych podstaw egzystencji", przy czym "orientacyjną kwotą odpowiedzialności mogłaby być wartość ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku", tego zaś stanu strona powodowa nie wykazała w sprawie. Uzasadnia to odpowiedzialność spadkobierców z mocy art. 5 k.c. "tylko do 1/4 wysokości szkody" i w tym samym stosunku także odpowiedzialność poręczycieli wekslowych.

Wyrok zaskarżyły obie strony. Powódka - w części oddalającej powództwo, zarzucając wadliwość ustalenia zakresu jej obowiązków jako strony umowy oraz niewłaściwe w tym przypadku zastosowanie art. 5 k.c. jako podstawy obniżenia dochodzonego odszkodowania, pozwani natomiast - brak w ogóle podstawy do odpowiedzialności za szkodę (art. 368 pkt 1 i 4 k.p.c.).

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. W świetle § 4 wytycznych "do prowadzenia sprzedaży nawozów mineralnych za pomocą formy agencyjnej", stanowiących z § 14 umowy jej integralną część, agent odpowiada za szkodę spowodowaną także kradzieżą, zniszczeniem, uszkodzeniem lub innym obniżeniem wartości użytkowej nawozów, co mogłoby stanowić o umownym przyjęciu przez agenta odpowiedzialności za szkody w ten sposób wyrządzone ("z powodu oznaczonych okoliczności"), za które z mocy ustawy (stosownie do art. 362 k.c., por. także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 1974 r. III CZP 77/74, OSNCP 1975, z. 9, poz. 133) dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 473 § 1 k.c.). Sam fakt żądania przez agenta, według zeznań Stanisławy B., zabezpieczenia przez powódkę "luzem składanych" na podwórzu nawozów (soli potasowej i siarczanu potasu), w szczególności przez dostarczenie podkładów, papy lub folii, nie przesądza o obowiązku powódki w tym zakresie, skoro nie została wyjaśniona podstawa takiego żądania (umowa agencyjna, ewentualnie dodatkowa, czy też w ramach pozaumownej pomocy i in.), w tym też zakresie materiał sprawy wymaga stosownego uzupełnienia i rozważenia, zwłaszcza przy uwzględnieniu umownie określonych obowiązków stron co do właściwego prowadzenia punktu sprzedaży (por. postanowienia § 7 i 9 umowy oraz § 10 wytycznych).

2. Umowa agencyjna wygasa, jeżeli co innego nie wynika z jej postanowień, wskutek śmierci agenta (przyjmującego zlecenie, por. art. 748 k.c.). Dług agenta wobec dającego zlecenie przechodzi na jego spadkobierców (dług spadkowy), którzy do chwili działu spadku odpowiadają za ten dług solidarnie (art. 922 § 1 i art. 1034 § 1 k.c.). Śmierć dłużnika nie zwalnia również jego poręczycieli od odpowiedzialności za długi spadkowe i nie ogranicza zakresu tej odpowiedzialności, nawet gdyby ograniczona była odpowiedzialność spadkobierców (art. 883 § 3 k.c.). Dotyczy to także odpowiedzialności poręczycieli wekslowych (art. 103 w związku z art. 30-32 prawa wekslowego).

Od chwili przyjęcia spadku spadkobiercy odpowiadają za długi spadkowe z całości swego majątku, a w razie prostego przyjęcia spadku (co miałoby miejsce w sprawie w świetle zebranego materiału) - bez ograniczenia stosownie do art. 1030 i 1031 § 1 k.c. Nie wyłącza ani nie ogranicza tej odpowiedzialności to, że spadkodawca był agentem prowadzącym punkt sprzedaży (niezależnie zresztą od prowadzenia gospodarstwa rolnego), nie nakładało to również na powódkę żadnego obowiązku w zakresie zabezpieczenia pozostałego po nim spadku lub sporządzenia spisu inwentarza.

W przypadkach szczególnie wyjątkowych ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadku może mieć miejsce, jeżeli byłoby to uzasadnione ze względu na zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c., por. uchwałę powiększonego składu Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1972 r. III PZP 12/72, OSNCP 1973, z. 2, poz. 22).

Wymaga to dokonania szczegółowych ustaleń dotyczących stanu rodzinnego i majątkowego spadkobierców, ich sytuacji życiowej oraz składu spadku w dacie jego otwarcia (jego aktywów i pasywów), a w związku z tym - odpowiedniego uzupełnienia materiału procesowego. Tego rodzaju ograniczeniom odpowiedzialności spadkobierców z istoty umowy poręczenia nie podlegają poręczyciele za dłużnika (nie za jego spadkobierców, gdyż nie za nich zobowiązywali się względem wierzyciela - art. 876 i nast. k.c.) i to zobowiązanie, mimo śmierci dłużnika, nie ustało. Również poręczyciel wekslowy odpowiada samodzielnie za dług wekslowy tak samo jak ten, za kogo poręczył (art. 32 prawa wekslowego).

Z tych względów należało zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo i orzekającej o "brakującym w sprawie wpisie" na podstawie art. 388 § 1 k.p.c. w związku z art. 368 pkt 1, 3 i 5 k.p.c. uchylić i w powyższym zakresie przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Oddaleniu podlega stosownie do art. 387 k.p.c. pozbawiona uzasadnionych podstaw zaskarżenia rewizja pozwanych, w zakresie zasądzonej od nich solidarnie kwoty w każdym razie odpowiedzialnych (gdyby nawet w jakiejś części powódka przyczyniła się do szkody) za dług spadku - spadkobierców z tytułu szkody spowodowanej nienależytym wykonaniem przez agenta umowy (art. 471 k.c.) i poręczycieli z tytułu poręczenia za jego dług, określony wysokością należnego odszkodowania.

Orzeczono zatem jak w sentencji.

OSNC 1985 r., nr 8, poz. 114