Uchwała z dnia 1984-06-19 sygn. III CZP 19/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 19/84

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 19 czerwca 1984 r.

Przewodniczący: Prezes SN W. Sutkowski. Sędziowie SN: T. Bukowski (sprawozdawca), A. Gola, J. Ignatowicz, K. Piasecki, A. Wielgus, T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, R. Wyrzykowskiego, rozpoznał wniosek Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 marca 1984 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"1. Czy sąd rodzinny może - w myśl art. 28 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228) - dalej w skrócie u.p.n. - wydać postanowienie nakładające na rodziców nieletniego lub jego opiekuna obowiązki, o których mowa w art. 7 § 1 pkt 1 u.p.n. także w postępowaniu wykonawczym?

2.Czy w wypadku gdy rodzice nieletniego lub jego opiekun uchylają się od wykonywania obowiązków nałożonych na nich przez sąd rodzinny w myśl art. 7 § 1 pkt 1 i pkt 2 u.p.n., sąd ten może - na podstawie art. 8 § 1 u.p.n. - wymierzyć im karę pieniężną przewidzianą w tym przepisie także w postępowaniu wykonawczym?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Sąd rodzinny może na podstawie art. 28 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228) nałożyć na rodziców lub opiekuna obowiązki określone w art. 7 § 1 pkt 1 tej ustawy także w postępowaniu wykonawczym. W tym postępowaniu może w wypadku, gdy rodzice lub opiekun uchylają się od wykonania obowiązków nałożonych na podstawie art. 7 § 1 pkt 1 i 2 ustawy, wymierzyć karę pieniężną przewidzianą w art. 8 tej ustawy.

Uzasadnienie

Wątpliwości leżące u podstaw obu pytań wynikają stąd, że przepisy o postępowaniu wykonawczym zostały umieszczone nie w dziale III zatytułowanym "Postępowanie przed sądem", gdzie mieści się również przepis art. 28 u.p.n., ale w dziale IV, zatytułowanym "Postępowanie wykonawcze", mimo że orzeczone środki wykonuje również sąd rodzinny (art. 69 u.p.n.) i że postępowanie to toczy się przed sądem orzekającym z urzędu lub na wniosek (art. 75 u.p.n.).

Wykładnia systematyczna, zawężająca stosowanie przepisu art. 28 u.p.n. jedynie do postępowania wyjaśniającego i rozpoznawczego, czyli oparta na niej koncepcja, że tryb przewidziany w tym przepisie nie ma zastosowania w postępowaniu wykonawczym, nawiązuje do przyjętej w kodeksie postępowania cywilnego klasycznej zasady rozgraniczenia postępowania rozpoznawczo-orzekającego i postępowania egzekucyjnego. W ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich zasada ścisłego rozgraniczenia obu postępowań nie występuje. Została zastąpiona zasadą powiązania postępowania wykonawczego z poprzedzającymi je postępowaniem wyjaśniającym i postępowaniem rozpoznawczo-orzekającym, przy zachowaniu niezbędnej elastyczności z przyczyn praktycznych.

Jest to wyrazem spójności postępowania w sprawach nieletnich: sąd rodzinny sam sprawę wszczyna i rozpoznaje oraz w zasadzie sam wykonuje swoje orzeczenie. Świadczą o tym m.in. postanowienia przytoczonych wyżej przepisów art. 69 i art. 75 u.p.n. Złagodzenie granic stadium postępowania w sprawach nieletnich uzasadnione jest tym, że - inaczej niż w kodeksie postępowania cywilnego - cele postępowania wykonawczego w sprawach nieletnich i cele postępowań je poprzedzających, objętych działem III u.p.n., są takie same, a mianowicie: profilaktyka, resocjalizacja nieletnich, przeciwdziałanie ich demoralizacji, stwarzanie warunków powrotu do normalnego życia, dobro nieletnich (por. m.in. preambułę do ustawy oraz art. 1, art. 2, art. 3, art. 65 i art. 79 u.p.n.).

Za tym, że art. 28 u.p.n. dotyczy wszystkich rodzajów i stadiów postępowania z nieletnimi, czyli stadiów sprzed postępowania rozpoznawczo-orzekającego, po jego wszczęciu, jak również po jego zakończeniu oraz stadium związanego z instytucją opieki następczej (art. 76 u.p.n.), przemawia leżąca u podstaw ustawy zasada ciągłości procesu resocjalizacyjnego, wymagająca spójności wszystkich faz postępowania z nieletnimi.

Ze względu na funkcje ustawy sąd rodzinny powinien przeciwdziałać powstaniu luk wychowawczych także w postępowaniu wykonawczym. W razie zaś ich wystąpienia, na przykład w związku z wyczekiwaniem na miejsce w zakładzie wychowawczym, powinien je niezwłocznie wypełnić przez orzeczenie potrzebnego w danej sytuacji dodatkowego środka z działu II ustawy (art. 5 - art. 14 u.p.n.); w tym też dziale uregulowany jest środek określony w art. 7 § 1 pkt 1 u.p.n., do którego nawiązuje art. 28 u.p.n. Tryb ten będzie przydatny, gdy pilna potrzeba zastosowania środka dodatkowego "ze względów wychowawczych" ujawni się dopiero w stadium wykonawczym w związku z wadliwie przeprowadzonym postępowaniem wyjaśniającym.

Za szeroką wykładnią pojęcia "każde stadium postępowania" (art. 28 u.p.n.) przemawia i to, że - podobnie jak orzeczenia przewidziane w art. 26 i w art. 27 § 1 i § 3 u.p.n. - wydane w trybie art. 28 u.p.n. postanowienie nakładające na rodziców (opiekuna) obowiązki z art. 7 § 1 u.p.n. może mieć charakter zarządzenia tymczasowego, a zatem może być wydane także w toku postępowania wykonawczego (por. art. 730 § 3, art. 755 § 1 zdanie drugie k.p.c.). Nie sposób więc byłoby pogodzić ze wskazaną zasadą spójności i leżącą u podstaw całego postępowania troską o dobro nieletnich (art. 3 § 1 i art. 79 u.p.n.) oraz zasadą ciągłości procesu wychowawczego niedopuszczenia w postępowaniu wykonawczym trybu z art. 28 u.p.n., i to w gruncie rzeczy na podstawie zawodnej w tym zakresie wykładni systematycznej.

Przepis art. 79 u.p.n. zaleca modyfikowanie przez sąd rodzinny w postępowaniu wykonawczym planu wychowawczego, czyli środków wychowawczo-poprawczych, zakreślonego w postępowaniu rozpoznawczo-orzekającym. Ani nowe aspekty procesu wychowawczo-poprawczego, ani też nowe rzeczywiste potrzeby nieletniego nie mogą być nie brane pod rozwagę przez sąd rodzinny z tej tylko przyczyny, że wystąpiły dopiero w postępowaniu, o którym traktują przepisy działu IV omawianej ustawy, albo tylko dlatego, że dotyczą kwestii zaangażowania w proces wychowawczy rodziców (opiekuna) na podstawie przepisu zamieszczonego w innym dziale, aczkolwiek także regulującego postępowanie przed sądem rodzinnym.

W sytuacji, gdy w imię dobra nieletnich zagrożonych demoralizacją ustawa zezwala na odstępstwa od przepisów o właściwości sądu (art. 17 § 1 u.p.n.), na wykonanie orzeczeń nieprawomocnych (art. 64 u.p.n.), a nawet na uchylanie w postępowaniu wykonawczym orzeczeń prawomocnych lub na odstąpienie od stosowania prawomocnie orzeczonego środka (art. 79 u.p.n.), nie sposób uznać za zgodną z intencją ustawy wykładnię pozbawiającą sąd rodzinny możliwości zastosowania nawet w razie pilnej i w pełni uzasadnionej potrzeby środka przewidzianego w art. 7 § 1 pkt 1 u.p.n. Co gorsza - taka wykładnia prowadziłaby w ostatecznym wyniku do konieczności wszczynania nowego postępowania rozpoznawczo-orzekającego jedynie w celu nałożenia na rodziców (opiekuna) obowiązku przewidzianego w art. 7 § 1 pkt 1 u.p.n. Takie rozwiązanie pozostawałoby w sprzeczności z dyrektywami działania sądu rodzinnego określonymi w art. 3 u.p.n. oraz art. 95 § 3 i art. 96 k.r.o. Wyczekiwanie na wynik tego nowego postępowania groziłoby pogłębieniem niekorzystnej sytuacji nieletniego.

Sąd prowadzący postępowanie wykonawcze, obliczone na ogół na dłuższy czas, nie byłby władny nałożyć obowiązków przewidzianych w art. 7 § 1 pkt 1 u.p.n. nawet w formie zarządzenia tymczasowego. O tym, że ustawa przeciwstawia się wszczynaniu w trakcie postępowania wykonawczego nowej sprawy w celu uzupełnienia tzw. luki wychowawczej, powstałej w tym postępowaniu, świadczyć może m.in. przepis art. 91 u.p.n., upoważniający również organ pozasądowy do zastosowania środków dodatkowych, niezbędnych w danej sytuacji.

Zawężenie zakresu stosowania art. 28 u.p.n. do postępowania wyjaśniająco-rozpoznawczo-orzekającego kłóciłoby się ze specyfiką działalności sądów rodzinnych, polegającą na niezwłocznym ingerowaniu z urzędu (podobnie art. 570 k.p.c.) w razie zagrożenia dobra nieletnich.

Za odpowiedzią twierdzącą na pierwsze pytanie przemawia wynikająca z art. 65 § 3 u.p.n. zasada włączenia rodziców do postępowania wykonawczego w imię wskazania wyrażonego w preambule, że ustawa ma służyć umacnianiu poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich. Wykładnia zawężająca zakres stosowania trybu z art. 28 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich ograniczałaby możliwość realizowania tej zasady. W żadnej fazie specyficznego postępowania w sprawach nieletnich nie może dojść do osłabienia funkcji pomocniczej norm procesowych w zakresie realizacji norm materialnych, określających środki zwalczania demoralizacji i przestępczości (art. 5 - art. 14 u.p.n.).

O tym, że w dziale III mieszczą się przepisy regulujące kwestie wchodzące w zakres postępowania wykonawczego, świadczy m.in. treść przepisu art. 32 § 2 u.p.n. Do kosztów postępowania bowiem zalicza on także koszty występujące wyłącznie w postępowaniu określonym w dziale IV u.p.n.

Postępowanie w sprawach nieletnich różni się od klasycznego postępowania sądowego i tym, że jego głównym celem nie jest wydanie orzeczenia końcowego, ale spełnienie założeń całego procesu wychowawczo-resocjalizacyjnego. Stąd konieczne jest przyznanie sądowi rodzinnemu szerokich możliwości stosowania w postępowaniu wykonawczym środków zapewniających ciągłość i skuteczność tego procesu.

Te same względy przemawiają za udzieleniem twierdzącej odpowiedzi na drugie pytanie. Kara pieniężna przewidziana w art. 8 u.p.n. ma na celu wymuszenie wykonania przez rodziców (opiekuna) również obowiązków nałożonych na nich na podstawie art. 7 § 1 pkt 2 u.p.n. Jeżeli termin ich wykonania minął bezskutecznie przed wszczęciem postępowania przewidzianego w dziale IV u.p.n. albo przypada na stadium wykonawcze, nie ma żadnych racjonalnych podstaw do przyjęcia niedopuszczalności nałożenia kary w toku postępowania wykonawczego. Sama treść art. 8 u.p.n. wskazuje na to, że kara ta wiąże się ze stadium wykonania obowiązku orzeczonego przez sąd rodzinny. Pod względem charakteru i funkcji kara pieniężna z art. 8 u.p.n. jest zbliżona do grzywny przewidzianej w art. 598 § 2 k.p.c. Stosując ten przepis odpowiednio (art. 9 § 1 u.p.n.), należy dojść do wniosku lege non distinguente, że kara pieniężna z art. 8 u.p.n. może być wymierzona także w razie niewykonania obowiązku określonego w punkcie drugim art. 7 § 1 u.p.n.

Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy uchwalił i postanowił jak w sentencji.

OSNC 1985 r., Nr 2-3, poz. 19