Uchwała z dnia 1984-06-13 sygn. III CZP 22/84

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 22/84

Uchwała z dnia 13 czerwca 1984 r.

Przewodniczący: sędzia SN J. Majorowicz. Sędziowie SN: M. Sychowicz (sprawozdawca), T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Antoniego G. o określenie sposobu użytkowania współwłasności po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Białymstoku postanowieniem z dnia 7 lutego 1984 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy wobec zmian wprowadzonych do kodeksu cywilnego ustawą z dnia 26 marca 1982 r. liberalizujących warunki dopuszczalności podziału gospodarstw rolnych zachowały swoją aktualność wytyczne z dnia 28 września 1961 r. (III CO 33/62) ogłoszone w OSNCP 1964 r. poz. 22, w świetle których niedopuszczalny jest podział gospodarstw rolnych do użytkowania?"

udzielił następującej odpowiedzi:

Wytyczne w sprawie stosowania przepisów art. 78, art. 82-85 i art. 90 prawa rzeczowego zawarte w uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1963 r. III CO 33/62 (OSNCP z 1964 r. z. 2, poz. 22), w świetle których niedopuszczalny jest podział gospodarstwa rolnego do użytkowania (quoad usum), zachowały aktualność także po wejściu w życie ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 11, poz. 81).

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 4.X.1983 r. Sąd Rejonowy w Sokółce dokonał podziału użytkowania pomiędzy współwłaścicielami nieruchomości oznaczonej jako działka nr 1126 o powierzchni 0,61 ha położonej we wsi K. oraz znajdujących się na niej zabudowań.

Przy rozpoznawaniu rewizji wnioskodawcy od wymienionego postanowienia powstało zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, które Sąd Wojewódzki w Białymstoku przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu na podstawie art. 391 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Jak wynika z wytycznych w sprawie stosowania przepisów art. 78, art. 82-85 i art. 90 prawa rzeczowego zawartych w uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 28.IX.1963 r. III CO 33/62 (OSNCP z 1964 r., z. 2, poz. 22), stanęły one na stanowisku niedopuszczalności podziału gospodarstw rolnych do użytkowania (quoad usum) ze względu na interes społeczno-gospodarczy. Wskazując na obowiązujące wówczas przepisy (art. 95 § 2 prawa rzeczowego oraz art. 35 § 1 dekretu o postępowaniu niespornym z zakresu prawa rzeczowego i art. 147 § 1 dekretu o postępowaniu spadkowym), nakazujące przestrzeganie przy podziale gospodarstw rolnych interesu społeczno-gospodarczego, Sąd Najwyższy uznał, iż nie mogą one, aczkolwiek bezpośrednio stosują się do zniesienia współwłasności i działu spadku, tak jak i przepisy ustawy z dnia 29 czerwca 1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 28, poz. 168), stanowiącej ostatni wyraz polityki Państwa w tym zakresie, pozostać bez wpływu na dopuszczalność podziału gospodarstw rolnych quoad usum, gdyż w drodze takiego podziału powstają także nowe jednostki gospodarcze, z punktu widzenia ekonomicznego zaś - a ten punkt jest w danym wypadku rozstrzygający - nie ma istotnego znaczenia, na jakiej podstawie prawnej następuje utworzenie nowego gospodarstwa rolnego. Inna wykładnia prowadziłaby w sposób oczywisty do obchodzenia przepisów o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych.

Co więcej - według wytycznych - w wypadku podziału gospodarstwa rolnego quoad usum interes społeczno-gospodarczy wyraża się nie tylko w przestrzeganiu przepisów dotyczących ograniczenia podziału gospodarstw rolnych. Z punktu widzenia polityki rolnej Państwa ma znaczenie także to, że w wyniku podziału quoad usum powstaje stan tymczasowy, który nie sprzyja prawidłowej gospodarce, np. w zakresie inwestycji. Dlatego przeciwdziałanie tymczasowym podziałom odpowiada nie tylko ogólnemu interesowi społeczno-gospodarczemu, lecz także indywidualnemu interesowi poszczególnych rolników.

Wytyczne, jakkolwiek dotyczą wykładni uchylonych przez art. III pkt 3 przepisów wprowadzających kodeks cywilny art. 78, art. 82-85 i art. 90 prawa rzeczowego, nie straciły w niczym na aktualności również po wejściu w życie kodeksu cywilnego, a to wobec przyjęcia w kodeksie cywilnym podobnych rozwiązań jak w przepisach uchylonych (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4.II.1967 r. III CZP 110/66 - OSNCP z 1967 r. z. 7-8, poz. 122). Z tych samych względów - co nie ulegało nigdy wątpliwości - zmiana niektórych przepisów kodeksu cywilnego dokonana ustawą z dnia 26 października 1971 r. zmieniająca ustawę kodeks cywilny (Dz. U. Nr 27, poz. 252) nie spowodowała dezaktualizacji wytycznych.

Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 11, poz. 81) wprowadziła ważne zmiany w zakresie indywidualnej gospodarki rolnej. Trzy zasadnicze kierunki tych zmian to: 1) prawne określenie pozycji indywidualnych gospodarstw rolnych w systemie społeczno-gospodarczym kraju, 2) rozluźnienie obowiązujących dotąd ograniczeń w szeroko rozumianym obrocie nieruchomościami rolnymi i 3) uproszczenie zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych.

Zmiany te są wyrazem obecnej polityki rolnej Państwa, której zasady zostały potwierdzone w nowym brzmieniu art. 15 pkt 3 Konstytucji PRL, nadanym przez ustawę z dnia 20 lipca 1983 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 39, poz. 175). Sprowadzają się one przede wszystkim do uznania indywidualnych rodzinnych gospodarstw rolnych pracujących chłopów za trwały i równoprawny element gospodarki kraju.

Zmiany wprowadzone ustawą z dnia 26 marca 1982 r. zmierzają do umocnienia pozycji indywidualnych gospodarstw rolnych jako ważnych w obecnej rzeczywistości jednostek towarowej produkcji rolnej. Temu celowi służą w szczególności zmiany ułatwiające przenoszenie własności nieruchomości rolnych, znoszenie współwłasności takich nieruchomości oraz dział spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, także w sytuacji, gdy w wyniku tych czynności dochodzi do podziału gospodarstwa rolnego (art. 163 k.c. w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 5 ustawy z dnia 26 marca 1982 r., który to przepis na podstawie art. 213 k.c. ma zastosowanie do zniesienia współwłasności nieruchomości rolnych i na podstawie art. 1070 k.c. w związku z art. 213 k.c. - odpowiednio do działu spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne).

Przyjęte obecnie w art. 163 § 1 k.c. rozwiązanie nie uzależnia możliwości podziału gospodarstwa rolnego od kryteriów obszarowych po obu stronach, tj. zbywcy i nabywcy, ani od innych szczegółowo określonych w ustawie kryteriów, jak to było dotychczas, lecz dopuszczalność podziału uzależnia od tego, czy nabywana nieruchomość rolna lub jej część bądź sama przez się, bądź wraz z nieruchomościami stanowiącymi już własność nabywcy lub wraz z obszarem odpowiadającym jego udziałowi we współwłasności utworzy gospodarstwo rolne, zdolne do towarowej produkcji rolnej. Unormowanie to z jednej strony oznacza odstąpienie od dotychczas obowiązującej, nadmiernie krępującej rolników, reglamentacji podziału gospodarstw rolnych i uzależnienie dopuszczalności takiego podziału wyłącznie od kryterium ekonomicznego, jakim jest zdolność do towarowej produkcji rolnej gospodarstwa rolnego utworzonego w wyniku podziału nieruchomości rolnej przez nabywcę jej części, ale z drugiej strony oznacza także utrzymanie zasady wyłączającej swobodny, zupełnie dowolny podział gospodarstw rolnych. Wprowadzone zmiany nie sięgają zatem tak daleko, by prowadziły do całkowitej rezygnacji z ograniczeń obowiązujących przy podziale gospodarstw rolnych, co jest zrozumiałe ze względu na to, że prawidłowa struktura gospodarstw rolnych leży w ogólnym interesie społeczno-gospodarczym. W tym przede wszystkim aspekcie należy odczytywać wpływ tych zmian na dopuszczalność podziału gospodarstw rolnych do użytkowania.

W interesie społeczno-gospodarczym nie leży także i obecnie dopuszczalność podziału gospodarstw rolnych quoad usum. Argumenty przytoczone w wytycznych - pomimo częściowo zmienionego stanu prawnego - w dalszym ciągu przemawiają za tym stanowiskiem.

Nowe uregulowanie kwestii podziału gospodarstw rolnych, wiążąc dopuszczalność podziału wyłącznie z kryterium zdolności do towarowej produkcji rolnej gospodarstwa rolnego utworzonego w wyniku podziału, w silniejszym stopniu, niż dawniej, kładzie nacisk na skutki podziału w sferze gospodarczej. Z tego punktu widzenia - jak wynika z wytycznych - będącego w danym wypadku decydującym nie ma istotnego znaczenia kwestia, na jakiej podstawie prawnej następuje utworzenie nowego gospodarstwa rolnego. Pogląd przeciwny prowadziłby do uzasadnienia obchodzenia przepisów o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych.

Zmieniony stan prawny nie wpłynął na to, że także obecnie w wyniku podziału gospodarstwa rolnego quoad usum powstaje stan tymczasowy, nie sprzyjający prawidłowej gospodarce, zapewniający należyte wykorzystanie możliwości produkcyjnych gospodarstwa. Stan taki, na co zwracają uwagę wytyczne, uniemożliwia korzystanie z pomocy inwestycyjnej Państwa oraz powstrzymuje rolników od dokonywania inwestycji ze środków własnych, a jeżeli inwestycje te zostaną dokonane, naraża to współwłaściciela, który inwestycji dokonał, na utratę wynikających z nich korzyści. Podział ostateczny bowiem może wypaść inaczej aniżeli podział tymczasowy, a jest to tym bardziej możliwe w sytuacji, gdy warunki podziału w międzyczasie uległy zmianie (np. zmienił się areał ziemi posiadanej przez współwłaścicieli). Z tych względów podział gospodarstwa rolnego quoad usum nie odpowiada nie tylko ogólnemu interesowi społeczno-gospodarczemu, lecz także indywidualnemu interesowi poszczególnych nabywców.

Z wymienionych względów, rozstrzygając przedstawione zagadnienie prawne, należało podjąć uchwałę o treści zawartej w sentencji.

W sprawie, na tle której powstało rozpoznawane zagadnienie prawne, nieruchomość będąca przedmiotem podziału do użytkowania określana jest jako działka siedliskowa. W związku z tym należy zauważyć, że wytyczne Sądu Najwyższego z dnia 28.IX.1963 r. expressis verbis nie zakazują podziału do użytkowania siedliska ani nie wynika z nich wniosek co do obowiązywania takiego zakazu.

Siedlisko jako takie samo przez się nie jest gospodarstwem rolnym w rozumieniu § 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (tekst jedn.: Dz. U. z 1983 r. Nr 19, poz. 86). Stanowi tylko bazę i zaplecze gospodarstwa. Korzystanie z nich polega na jego użytkowaniu. Z samego przeznaczenie w zasadzie nie przynosi pożytków, nie dostarcza towarowej produkcji rolnej. Przez podział siedliska quoad usum nie powstają nowe jednostki gospodarcze. Podział taki następuje w interesie dwóch lub więcej istniejących już odrębnych gospodarstw rolnych. Eliminując spory wynikające ze wspólnego korzystania z siedliska przez współwłaścicieli, jego podział do użytkowania sprzyja prawidłowej gospodarce. Może też być czynnikiem zachęcającym do podejmowania remontu budynków lub nawet większych przedsięwzięć inwestycyjnych. Dlatego działka siedliskowa wchodząca w skład dwóch lub więcej gospodarstw rolnych może być przedmiotem podziału quoad usum.

Dopuszczalność podziału do użytkowania nieruchomości, o którą chodzi w sprawie, zależy przeto od ustalenia jej charakteru, czy prowadzone jest na niej samodzielne gospodarstwo rolne, czy też jest siedliskiem służącym odrębnym gospodarstwom rolnym prowadzonym przez współwłaścicieli.

OSNC 1985 r., Nr 1, poz. 8