Wyrok z dnia 1983-09-06 sygn. IV CR 260/83

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CR 260/83

Wyrok z dnia 6 września 1983 r. 

Rozstrzygnięcie zawarte w wyroku, w którym uwzględniono zarzut potrącenia obu wzajemnych wierzytelności, stanowi wynik działania rachunkowego, którego rezultatem jest umorzenie tych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. W innym procesie wierzyciel może zatem dochodzić swej wierzytelności, zarówno co do nadwyżki, ponad część umorzoną (której nie zgłosił do potrącenia), jak i co do części wierzytelności zgłoszonej do potrącenia, a przez sąd nie uwzględnionej.

Przewodniczący: sędzia SN A. Gola. Sędziowie SN: M. Sychowicz, T. Żyznowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu sprawy z powództwa Ireny M. przeciwko Przedsiębiorstwu Państwowemu Uzdrowisko "B.S." w B.Z. o zapłatę na skutek rewizji powódki od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Kielcach z dnia 10 lutego 1983 r.

uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Wojewódzkiemu w Kielcach do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu za instancję rewizyjną.

Uzasadnienie

Strony łączyła umowa z dnia 6.VII.1979 r. o prowadzenie przez powódkę na warunkach zlecenia kawiarni "U Hanusza" w B.Z. Powódka, żądając zasądzenia od pozwanego Przedsiębiorstwa kwoty 1.034.457 zł, powoływała się na złożone zestawienie, które następnie zostało skorygowane. Wedle twierdzeń zawartych w tym piśmie procesowym powódka żądała zasądzenia kwoty 388.949 zł stanowiącej różnicę pomiędzy zrealizowaną marżą w wysokości 1.706.217 zł a wydatkami w wysokości 2.095.166 zł poniesionymi przez powódkę, kwoty 455.000 zł wpłaconej stronie pozwanej tytułem zryczałtowanej odpłatności, której uzyskania pozbawiło ją Przedsiębiorstwo, wypowiadając umowę. Ostatnią pozycję stanowi kwota 62.400 zł, jako równowartość wydatków na żywienie pracowników, która według twierdzeń powódki miała być jej zwrócona.

W dalszych jednak wystąpieniach i pismach procesowych powódka żądała zasądzenia na jej rzecz 1.074.457 zł, dowodząc, że poniesiona przez nią szkoda nawet przekracza powyższą kwotę. Powódka zastrzegła sobie możliwość rozszerzenia w tym zakresie zgłoszonego żądania.

Pozwane Przedsiębiorstwo wnosiło o oddalenie powództwa.

Podzielając stanowisko strony pozwanej, Sąd Wojewódzki zaskarżonym wyrokiem oddalił w całości żądanie pozwu i zasądził na rzecz pozwanego 5.000 zł kosztów procesu.

W uzasadnieniu tego wyroku przytoczone zostały ustalenia wskazujące, że poczynione przez powódkę wydatki dotyczyły bieżącej działalności i nie przekraczały przyjętych w kalkulacji, a także nie obejmowały przyszłych okresów. Powódka objęła lokal w pełni przygotowany i wyposażony do eksploatacji. Natomiast pozostawiła ten lokal w stanie wymagającym przeprowadzenia szeregu prac remontowych. Korzystała z transportu strony pozwanej, jeśli zgłosiła odpowiednie i w stosownym terminie zapotrzebowanie. Jeżeli zachodziła potrzeba zatrudnienia dalszych pracowników, to koszty z tym związane wchodziły w skład wydatków bezpośrednich agenta. Od maja 1980 r. nastąpiło zmniejszenie dostaw mięsa i przetworów mięsnych do zakładu powódki. Obniżenie to kształtowało się w granicach 73%, nie otrzymywała także powódka napojów alkoholowych. Jednakże okoliczność ta nie może w żadnym stopniu stanowić podstawy zwrotu poniesionych wydatków, skoro powódka w umowie zobowiązała się do ich ponoszenia. Ponadto rozliczenie to zostało uwzględnione w prawomocnie rozstrzygniętych sprawach z powództwa Przedsiębiorstwa przeciwko pozwanej Irenie M. o zapłatę kwoty 110.000 zł tytułem zysku za okres od stycznia do lipca 1980 r. oraz w sprawie tegoż Sądu przeciwko powódce o zapłatę kwoty 251.000 zł tytułem zysku i wymienionych kosztów za okres od sierpnia 1980 r. do dnia 31.I.1981 r.

Rewizję złożyła powódka. Powołując się na podstawy rewizyjne, określone w art. 368 pkt 3, 4 i 5 k.p.c., skarżąca zarzuciła, że nie została w ogóle wyjaśniona kwestia niesłusznego wypowiedzenia łączącej strony umowy, co rzutowało na niedostateczne wyjaśnienie wysokości poniesionych przez powódkę strat.

Strona pozwana wnosiła o oddalenie rewizji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Prawidłowe rozpoznanie sporu i rozstrzygnięcie o zgłoszonych przez powódkę roszczeniach wymagało, pomimo obszernych wystąpień powódki, jednoznacznego określenia istoty szkody, jej elementów składowych i odpowiedzialności za powstałą - zdaniem powódki - szkodę. Otóż skarżąca, dokonując bilansu prowadzonej działalności agencyjnej, twierdziła i dowodziła, że zgłoszona wartość przedmiotu sporu stanowi różnicę między obecnym jej stanem majątkowym a stanem, jaki by istniał, gdyby nie - zawinione zdaniem skarżącej - zachowanie się strony pozwanej, wywołujące szkodę. Na powyższą różnicę składają się przewaga wydatków nad zrealizowaną marżą, własne wpłaty powódki z tytułu zryczałtowanej odpłatności i zwrot innych należności. Oczekiwanie powódki, że w normalnym toku wydarzeń (co oczywiście możliwe było tylko przy kontynuowaniu umowy o prowadzenie zakładu) mogła ona liczyć na osiągnięcie pewnych korzyści majątkowych, równoważących jej negatywny bilans, nie spełniło się wobec wypowiedzenia umowy. Kwestię bezzasadnego w jej ocenie wypowiedzenia umowy powódka wyraźnie określiła w swoich pismach procesowych, a także w licznych pismach kierowanych do pozwanego Przedsiębiorstwa i organów kontrolno-nadzorczych, zawierających wnioski o anulowanie przedwcześnie - w jej ocenie - podjętej negatywnej decyzji co do dalszej możliwości prowadzenia zakładu przez powódkę.

Poza sporem jest zapatrywanie, że naruszenie przez jedną ze stron postanowień umowy agencyjnej w przedmiocie wypowiedzenia lub jej rozwiązania rodzi obowiązek naprawienia wynikłej stąd szkody (art. 471 k.c.). Obowiązujące przepisy nie pozwalają natomiast na restytuowanie tej umowy w drodze orzeczenia sądowego. O ile stanowisko powódki, osobiście działającej w procesie, nasuwało wątpliwości co do przytoczonych podstaw faktycznych zgłoszonego żądania, o tyle postąpienie w myśl art. 5 k.p.c. pozwoliłoby na ich usunięcie i właściwe ukierunkowanie postępowania dowodowego oraz prawidłowe zastosowanie przepisów materialnoprawnych.

Powyższe należy odnieść także do wywodów i zarzutów powódki co do niewykonania postanowień umowy w zakresie możliwości zakupu towarów (w szczególności mięsa i jego przetworów - § 6 ust. 1 i 2 umowy) oraz prowadzenia sprzedaży napojów alkoholowych i innych towarów, uwzględnianych przy opracowywaniu kalkulacji. Wycofanie ich lub ograniczenie rzutowało na wysokość osiąganego w prowadzonym zakładzie obrotu i zysku. Kwestia ta została dostrzeżona przez Sąd orzekający, jednakże w ocenie zaskarżonego wyroku nie mogła stanowić podstawy do skutecznego dochodzenia zwrotu poniesionych wydatków, skoro powódka zobowiązała się do ich ponoszenia w ramach ryzyka prowadzenia kawiarni, a ponadto kwestia ta zdaniem Sądu została rozstrzygnięta w sprawach z powództwa Przedsiębiorstwa przeciwko Irenie M. o zapłatę (sygn. akt IC .../81 i IC .../80), w których to - w pierwszej z powołanych spraw uległo ono w całości oddaleniu, a w drugiej uwzględniono żądanie tylko w połowie.

Nie negując korzystnego dla powódki wyniku rozstrzygnięcia sporu w obu powołanych sprawach, trzeba stwierdzić, że okoliczność ta, jak również ciążące na agencie ryzyko jego działalności same przez się nie mogą przesądzać o bezzasadności głoszonych twierdzeń i wysuwanych żądań.

Powódka dowodzi istnienia szkody wynikłej w związku z wykonywaniem umowy agencyjnej przez pozwane Przedsiębiorstwo i jest oczywiste, że tylko wyraźne rozszerzenie zakresu odpowiedzialności agenta uzasadniałoby obarczenie go za szkody spowodowane działalnością Przedsiębiorstwa. W innym wypadku szkody stąd wynikłe, za które agent nie odpowiada, obciążają Przedsiębiorstwo, jak to trafnie zostało uzasadnione i rozstrzygnięte w przytoczonej sprawie Sądu Wojewódzkiego w Kielcach.

W obu tych prawomocnie zakończonych sprawach pozwana Irena M. nie wytoczyła powództwa wzajemnego, lecz zgłosiła do potrącenia wzajemne wierzytelności, żądając (w obu sprawach) oddalenia powództwa w całości.

Oddalenie w całości powództwa w sprawie sygn. akt IC .../81 oznacza dokonanie potrącenia obu wzajemnych wierzytelności, czyli trzeba przyjąć, że wysokość wzajemnej wierzytelności przekraczała bądź co najmniej wyczerpywała dochodzoną tym pozwem wierzytelność. Natomiast uwzględnienie powództwa w połowie w kolejnej sprawie sygn. akt IC .../80 - pomimo wniosku pozwanej o jego oddalenie w całości - jest równoznaczne z negatywnym rozstrzygnięciem o zgłoszonej przez pozwaną wierzytelności w części odpowiadającej wysokości zasądzonego powództwa.

W pozostałym zakresie nastąpiło potrącenie przeciwstawionych wierzytelności i ich umorzenie w granicach dokonanego potrącenia. Skoro powódka dochodzi - co zdaje się wynikać z jej twierdzeń faktycznych - dalszych roszczeń z tytułu niewykonania umowy, w tym także już przeciwstawionych uprzednio do potrącenia w prawomocnie zakończonych sprawach, zachodzi przede wszystkim potrzeba rozważenia możliwości dochodzenia wierzytelności w tym procesie.

Powódka Irena M., występując w charakterze pozwanej w powołanych powyżej sprawach, nie wytoczyła powództwa wzajemnego, a przysługujące jej wobec Przedsiębiorstwa roszczenia wzajemne wykorzystała przez zgłoszenie zarzutu potrącenia, dążąc w ten sposób do uzyskania w całości lub w części wyroku oddalającego powództwo. Jest to wprawdzie pozycja bierna, obronna, jednakże istotą tej obrony jest - przy obustronnym zbiegu roszczeń nadających się do potrącenia - wykazanie przysługującego stronie pozwanej od powoda świadczenia wzajemnego i domagania się dokonania potrącenia z należnym powodowi od pozwanej świadczeniem.

Treść wyroku - w wypadku dokonanego potrącenia obu wzajemnych wierzytelności - stanowi ostateczny wynik działania matematycznego. Prowadzi ono do oddalenia powództwa w całości w wypadku, gdy wierzytelność wzajemna jest co najmniej równa lub przekracza zgłoszoną w pozwie wysokość albo powoduje, że treść wyroku wyraża się w uwzględnieniu powództwa w wysokości nie wyczerpanej przez wierzytelność wzajemną. Uzasadnione jest zatem twierdzenie, że w zakresie odpowiadającym uwzględnieniu roszczenia wzajemnego następuje ograniczenie roszczenia dochodzonego przez powoda.

Natomiast treść takiego wyroku nie zawiera negatywnego rozstrzygnięcia o zarzucie potrącenia, a wyrażone w tym względzie stanowisko w uzasadnieniu orzeczenia wyłącza możliwość skutecznego zgłoszenia zarzutu sprawy prawomocnie osądzonej.

Przedmiot rozstrzygnięcia bowiem stanowi roszczenie zgłoszone przez powoda, a nie przez pozwanego. W stosunku do tak zgłoszonego roszczenia nie powstaje także stan sprawy toczącej się do czasu prawomocnego zakończenia procesu, w którym przeciwstawiono wierzytelność do potrącenia. Wierzyciel może zatem w nowo wytoczonym procesie zarówno dochodzić części swej wierzytelności, w zakresie przekraczającym wysokość dochodzoną przez powoda w prawomocnie zakończonej sprawie i w związku z tym nie ulegającą w tej części potrąceniu i umorzeniu (wierzytelność nie zużyta), jak również dochodzić wierzytelności w części nie uwzględnionej w poprzednim procesie, co do której sąd przyjął za uzasadnione potrącenie w mniejszej wysokości od wnioskowanej przez pozwanego.

Sąd orzekający wyszedł z odmiennych założeń, posługując się odesłaniem do orzeczeń zapadłych w poprzednich prawomocnie zakończonych sprawach, bez ustalenia granic między dokonanym potrąceniem w tych sprawach a wysokością dochodzonego przez powódkę z tego tytułu roszczenia w obecnym procesie. W rezultacie oddalenie powództwa w tym zakresie nastąpiło także bez dostatecznych ustaleń faktycznych i oceny materialnoprawnej zgłoszonych roszczeń.

Z powyższych przyczyn zaskarżone orzeczenie podlega uchyleniu i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji (art. 388 § 1 k.p.c.).

OSNC 1984 r., Nr 4, poz. 59