Uchwała z dnia 1983-09-21 sygn. III CZP 44/83

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 44/83

Uchwała z dnia 21 września 1983 r.

Przewodniczący: sędzia SN J. Pietrzykowski. Sędziowie SN: T. Bielecki (sprawozdawca), K. Kołakowski.

Sąd Najwyższy w sprawie nieletniego Cezarego M. o uchylenie postanowienia o wszczęcie postępowania wyjaśniającego po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Katowicach postanowieniem z dnia 21 lipca 1983 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy na postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego po myśli art. 34 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich przysługuje stronie zażalenie?"

podjął następującą uchwałę:

Postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego na podstawie art. 34 § 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228) nie podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia zarówno wtedy, gdy zostało ono wydane po wszczęciu postępowania, jak i wtedy, gdy zostało wydane łącznie z podlegającym zaskarżeniu postanowieniem o wszczęciu postępowania (art. 21 § 1 i § 3 wymienionej ustawy).

Uzasadnienie

W dniu 30.V.1983 r. Komisariat Milicji Obywatelskiej w B. przedstawił Sądowi Rejonowemu (Wydział Rodzinny i Nieletnich) w Bytomiu materiały dotyczące nieletniego Cezarego M., urodzonego dnia 8.XII.1966 r. Wynika z nich, że w dniu 11.III.1983 r. doszło między tym nieletnim a konkubentem jego matki - Andrzejem G. do sprzeczki. Podczas jej trwania nieletni użył noża, w następstwie czego A.G. doznał rany kłutej podbrzusza.

Na podstawie tego materiału w dniu 6.VI.1983 r. sędzia rodzinny postanowił "w trybie art. 21 § 1 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich wszcząć postępowanie wyjaśniające odnośnie do nieletniego Cezarego M.".

Na postanowienie to złożyła zażalenie matka nieletniego - Urszula M. z wnioskiem o jego uchylenie.

W związku z tym zażaleniem Sąd Wojewódzki przedstawił Sądowi Najwyższemu - w trybie art. 391 § 1 k.p.c. - zagadnienie prawne przytoczone w sentencji uchwały.

Wątpliwość Sądu Wojewódzkiego, jak wynika z sentencji i uzasadnienia przedstawionego pytania, polega na tym, czy sędzia rodzinny może wydać łącznie postanowienie o wszczęciu postępowania (art. 21 § 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich - Dz. U. Nr 35, poz. 228, zwanej dalej ustawą) i postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego (art. 34 § 1 ustawy), a ponadto czy na ostatnio wymienione postanowienie, wydane łącznie z postanowieniem o wszczęciu postępowania lub później, przysługuje stronie zażalenie.

Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Artykuł 21 ustawy - zamieszczony w przepisach ogólnych o postępowaniu - przewiduje wszczęcie postępowania w razie ujawnienia okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego lub popełnienia przez niego czynu karalnego (art. 2 ustawy). Gdy jednak z przedstawionych sędziemu rodzinnemu materiałów lub informacji wynika w sposób niewątpliwy, że brak jest podstaw do przyjęcia, iż wystąpiły okoliczności wskazane w art. 2 ustawy, lub mimo ich wystąpienia sędzia rodzinny uzna, że orzeczenie środków wychowawczych albo poprawczych byłoby niecelowe, w szczególności ze względu na orzeczenie już takich środków w innej sprawie, wydaje postanowienie o niewszczynaniu postępowania, a gdy je wszczął - umarza postępowanie (art. 21 § 2 ustawy).

Wszczęcie postępowania następuje przez wydanie postanowienia (art. 21 § 1 ustawy), które zawiera wstępne okoliczności faktyczne będące podstawą oceny określającej demoralizację nieletniego lub podejrzenie popełnienia przezeń czynu karalnego. Na postanowienie o wszczęciu postępowania przysługuje zażalenie (art. 21 § 3 ustawy). Z treści art. 21 § 1 ustawy wynika, że sąd rodzinny nie może prowadzić jakiegokolwiek postępowania - w trybie przewidzianym ustawą - bez wydania postanowienia o wszczęciu postępowania, nie może zatem prowadzić również postępowania wyjaśniającego, uregulowanego w art. 33 i następnych ustawy.

Postępowanie wyjaśniające stanowi fazę postępowania przygotowawczego. O jego wszczęciu sędzia rodzinny również wydaje postanowienie (art. 34 § 1 ustawy). Może ono być wydane tylko wtedy, gdy zebrany materiał pozwala na zidentyfikowanie osoby, której postępowanie dotyczy, oraz na określenie przedmiotu postępowania. Od chwili wydania postanowienia postępowanie toczy się już przeciwko określonemu nieletniemu.

Może się zdarzyć - i w praktyce nie będzie należało to do rzadkości - że w chwili wszczęcia postępowania (art. 21 § 1 ustawy) osoba nieletniego jest sędziemu rodzinnemu znana, a ponadto istnieją pozostałe przesłanki przewidziane w art. 31 § 1 ustawy. W takim wypadku nie ma przeszkody do łącznego wydania postanowienia o wszczęciu postępowania (art. 21 § 1 ustawy) i postanowienia o wszczęciu postępowania wyjaśniającego (art. 34 § 1 ustawy). Przemawia za tym zarówno wzgląd na ekonomię procesową, jak i na szybkość postępowania, leżącą również w interesie nieletniego (art. 3 § 1 ustawy). Łączne wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania i postanowienia o wszczęciu postępowania wyjaśniającego nie pozbawia ostatnio wymienionego postanowienia jego odrębności, wynikającej z art. 34 § 1 ustawy.

Postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego, odmiennie niż postanowienie o wszczęciu postępowania (art. 21 § 1 i § 3 ustawy), nie jest zaskarżalne.

Ani przepis art. 34 ustawy, ani inne przepisy regulujące postępowanie wyjaśniające nie przewidują zażalenia na to postanowienie. Wniosku o możliwości zaskarżenia tego postanowienia nie można również wyprowadzić z analizy przepisów ogólnych o postępowaniu (art. 19-32 ustawy).

Przyjąć zatem należy, że na powyższe postanowienie nie przysługuje stronie zażalenie. Pogląd ten znajduje potwierdzenie w art. 42 § 3 i innych przepisach ustawy. Art. 42 § 3 zamieszczony jest w rozdziale dotyczącym postępowania wyjaśniającego. Stanowi on, że jeżeli w toku postępowania wyjaśniającego ujawnią się okoliczności uzasadniające orzeczenie wobec nieletniego kary na podstawie art. 9 § 2 kodeksu karnego, sędzia rodzinny wydaje postanowienie o przekazaniu sprawy prokuratorowi; na postanowienie to - z mocy powyższego przepisu - przysługuje zażalenie.

Zażalenie na takie postanowienie przysługuje również, gdy zostanie wydane w toku postępowania opiekuńczo-wychowawczego, a więc postępowania rozpoznawczego (art. 47 w związku z art. 42 § 3). Nie przysługuje natomiast na postanowienie o rozpoznaniu sprawy ani w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym, ani w postępowaniu poprawczym (art. 42 § 1 i § 2 ustawy), choć kończą one fazę postępowania przygotowawczego, określonego przez ustawę postępowaniem wyjaśniającym.

Przewidzenie przez ustawę środka zaskarżenia w postaci zażalenia na przekazanie sprawy prokuratorowi, gdy w postępowaniu wyjaśniającym lub opiekuńczo-wychowawczym ujawnią się okoliczności uzasadniające orzeczenie kary na podstawie art. 9 § 2 k.k., jest podyktowane zmianą trybu postępowania. Umożliwienie zaś stronie zaskarżenia postanowienia o wszczęciu postępowania (art. 21 § 3 ustawy) ma na względzie zapobieżenie prowadzeniu postępowania w tych wszystkich wypadkach, gdy nie zachodzą ku temu ustawowe podstawy (art. 2 ustawy). Prowadzenie bowiem postępowania, które następnie ulegałoby umorzeniu (art. 21 § 2 ustawy), mogłoby odbić się ujemnie na dobru dziecka, leżącym w założeniach ustawy (por. art. 3, 19, 35, 37, 39 ustawy).

Tak więc, gdy sędzia rodzinny wszczął postępowanie - wobec istnienia podejrzenia, że nieletni wykazuje przejawy demoralizacji albo dopuścił się czynu karalnego (art. 21 § 1 w związku z art. 2 ustawy), następuje, jak wyżej wskazano, faza postępowania wyjaśniającego (przygotowawczego) dla ustalenia, czy rzeczywiście istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, a w sprawie o czyn karalny, czy rzeczywiście został on popełniony przez nieletniego, ponadto dla ustalenia, czy zachodzi potrzeba zastosowania środków przewidzianych w ustawie (art. 33). Zwrócić też należy uwagę na to, że sędzia rodzinny ma obowiązek wkroczenia w życie nieletniego już w chwili, gdy zostaną stwierdzone symptomy demoralizacji, a nie w chwili, gdy stopień demoralizacji jest wysoki lub nieletni popełnił już przestępstwo. Odpowiednio bowiem wczesna ingerencja sądu i szybkie wyjaśnienie sprawy wpływają na możliwie szybkie rozpoczęcie resocjalizacji, co leży - przede wszystkim - w interesie dziecka (nieletniego), który jest zbieżny z interesem społecznym.

Dopuszczenie zatem środka odwoławczego (zażalenia) na postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego prowadziłoby do przedłużenia postępowania i byłoby sprzeczne z założeniami ustawy. Skoro zatem postanowienie o wszczęciu postępowania wyjaśniającego w ogóle nie podlega zaskarżeniu w drodze zażalenia, to nie podlega ono również takiemu zaskarżeniu, gdy zostało wydane łącznie z podlegającym zaskarżeniu postanowieniem o wszczęciu postępowania (art. 21 § 1 i § 3 ustawy).

Powyższe rozważania uzasadniają udzielenie - na postawione przez Sąd Wojewódzki pytanie prawne - odpowiedzi o treści zawartej w sentencji uchwały.

OSNC 1984 r., Nr 4, poz. 48