Uchwała z dnia 1981-12-17 sygn. III CZP 32/81

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 32/81

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 17 grudnia 1981 r.

Przewodniczący: Prezes SN A. Filcek. Sędziowie SN: Ł. Grygołajtys (sprawozdawca), W. Kuryłowicz, J. Majorowicz, K. Piasecki, Z. Trybulski, A. Wielgus.

Sąd Najwyższy z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, W. Sztejn, rozpoznał wniosek Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 1981 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne:

"Czy podlega egzekucji zasób gotówkowy dłużnika, na który składają się należności uzyskane przez niego z Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu zaopatrzenia emerytalnego, rentowego i inne, wymienione w art. 833 § 2 k.p.c.?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Kwoty pobrane z tytułów wymienionych w art. 833 § 2 k.p.c. podlegają egzekucji z ograniczeniem wynikającym z odpowiedniego zastosowania art. 829 pkt 5 k.p.c.

Uzasadnienie

1. Przedstawione pytanie prawne zmierza do wyjaśnienia budzącego wątpliwości przepisu art. 833 § 2 k.p.c., którego zastosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie, ujawnione na tle następujących stanów faktycznych: mianowicie dwaj powodowie dochodzili odszkodowania od Skarbu Państwa i twierdzili, że w czasie odbywania kary pozbawienia wolności zakład karny przekazał na zaspokojenie ich wierzycieli kwoty pochodzące w pierwszym wypadku z otrzymywanej renty inwalidzkiej, w drugim zaś - z odszkodowania za utratę zdrowia w związku z wypadkiem przy pracy.

Sąd Wojewódzki oddalił powództwo w obydwu sprawach. Wyrokiem z dnia 15 grudnia 1976 r. w sprawie II CR 398/76 (OSNCP 1977, poz. 107) Sąd Najwyższy oddalił rewizję i wyraził pogląd, że przepis art. 833 § 2 k.p.c., stanowiąc, że zaopatrzenia emerytalne, renty i inne wymienione tam świadczenia nie podlegają egzekucji, w rzeczy samej odnosi się do świadczeń wypłacanych, a nie już wypłaconych. W sprawie II CR 50/80 (orzeczenie nie publikowane) wyrokiem z dnia 14 sierpnia 1980 r. Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Wojewódzkiego i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania, wychodząc z założenia, że jeżeli kwota pieniędzy wpłacona przez Państwowy Zakład Ubezpieczeń na konto powoda w zakładzie karnym dotyczyła świadczeń przewidzianych w art. 833 § 2 k.p.c., to kwota ta nie podlega egzekucji (prócz wyjątków, dotyczących zaspokojenia wierzytelności uprzywilejowanych). Brzmienie art. 833 § 2 k.p.c. mówiącego o świadczeniach wypłaconych wskazuje na to, że nie podlegają egzekucji nie tylko świadczenia należne, ale także już wypłacone do rąk osoby uprawnionej lub na jej konto. W tych warunkach administracja zakładu karnego nie mogła przekazać kwot przesłanych powodowi przez Państwowy Zakład Ubezpieczeń jego wierzycielom.

2. W celu zaspokojenia zobowiązania pieniężnego, za które dłużnik odpowiada według zasad tzw. odpowiedzialności osobistej, wierzyciel może kierować egzekucję do wszystkich przedmiotów i praw wchodzących w skład majątku dłużnika (art. 803 k.p.c.). Mogą w grę wchodzić ograniczenia podmiotowe egzekucji (ze względu na osobę dłużnika - art. 1060-1065 i art. 1115 k.p.c.) oraz ograniczenia przedmiotowe (ze względu na przedmiot egzekucji - art. 829-938 k.p.c.). Z uwagi na zakres pytania kwestia wyłączeń podmiotowych nie wymaga rozważań. Ograniczenia przedmiotowe egzekucji, unormowane w dziale V tytułu I księgi II części II k.p.c., podyktowane zostały względami humanitarnymi, społecznymi lub gospodarczymi. Ze względów natury socjalnej ustawodawca wprowadził zakazy objęcia egzekucją pewnych części majątku dłużnika w celu zabezpieczenia dłużnikowi minimum egzystencji, przy czym ochrona ta jest zróżnicowana w zależności od tego, czy dłużnik pobiera stałą periodyczną płacę. Ochrona minimum egzystencji dłużnika, nie mającego takiego źródła dochodu, sprowadza się do ograniczeń przewidzianych w art. 829 pkt 4 i 5 zdanie ostatnie k.p.c., ograniczenie zaś egzekucji w stosunku do dłużników pobierających stałą periodyczną płacę regulują przepisy art. 829 pkt 5 zdanie pierwsze i art. 833 k.p.c. W myśl art. 833 § 2 k.p.c. nie podlegają egzekucji zaopatrzenia emerytalne, renty zasądzone przez sąd lub ustalone umową za utratę zdolności do pracy albo za śmierć żywiciela lub wypłacone z dobrowolnych ubezpieczeń, zasiłki chorobowe oraz zasiłki rodzinne.

Istota zagadnienia leży w pytaniu, czy wyłączenia egzekucji, przewidziane w tym przepisie, odnoszą się tylko do świadczeń podlegających wypłaceniu czy również do świadczeń już wypłaconych. Wątpliwość ta powstała w związku z brzmieniem art. 833 § 2 k.p.c., który stanowi, że nie podlegają egzekucji renty wypłacone z dobrowolnych ubezpieczeń. Ścisła wykładnia gramatyczna powołanego przepisu mogłaby prowadzić do wniosku, że spośród świadczeń powtarzających się, wymienionych w art. 833 § 2 k.p.c., nie podlegają egzekucji nie tylko renty należne z dobrowolnych ubezpieczeń, ale również już wypłacone do rąk osoby uprawnionej. Jednakże wykładnia logiczna, celowościowa i systemowa przepisów o ograniczeniu egzekucji uzasadnia odmienny pogląd, przyjęty przez Sąd Najwyższy w powołanym wyżej wyroku z dnia 15 grudnia 1976 r. II CR 398/76, zgodny ze stanowiskiem doktryny.

III. Przechodząc do rozważenia zagadnień szczegółowych, należy stwierdzić, że analiza treści przepisów art. 829 pkt 5 i art. 833 k.p.c. wskazuje, że wolą ustawodawcy było unormowanie w art. 833 k.p.c. ograniczeń lub wyłączeń nie podjętych świadczeń periodycznych (wierzytelności), natomiast w przepisie art. 825 pkt 5 k.p.c. - udzielenie ochrony dłużnikowi w zakresie świadczeń już podjętych (pieniędzy). W obu wypadkach ochrona obejmuje dłużników pobierających stałą periodyczną płacę, przez którą to płacę należy rozumieć świadczenia określonego rodzaju, płatne w stałych odstępach czasu, mające na celu zapewnienie dłużnikowi środków utrzymania. Nie budzi wątpliwości, że § 2 art. 833 k.p.c., wymieniając należności, do których, nawet z ograniczeniem przewidzianym w § 1 art. 833 k.p.c., nie można prowadzić egzekucji (poza wyjątkiem z art. 1083 k.p.c.), dotyczy nie pobranych, powtarzających się świadczeń. Jednakże w związku z zamieszczeniem w § 2 art. 833 k.p.c. słowa "wypłacone" rozważenia wymaga kwestia, czy regulacja obejmuje również świadczenie już wypłacone, wymienione w tym przepisie. Przede wszystkim nasuwa się pytanie, czy wyrażenie "wypłacone" można odnieść tylko do rent z dobrowolnych ubezpieczeń czy również do innych świadczeń wskazanych w § 2 art. 833 k.p.c. przy zastosowaniu wykładni rozszerzającej.

Przepisy o ograniczeniu egzekucji stanowią wyjątek w stosunku do ogólnej zasady, wyrażonej w art. 803 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem tytuł wykonawczy stanowi podstawę do prowadzenia egzekucji ze wszystkich części majątku dłużnika. Artykuł 833 § 2 k.p.c., wyłączający spod egzekucji określone świadczenia periodyczne, jest zatem przepisem szczególnym w stosunku do przepisu art. 803 k.p.c. i jako taki nie może być interpretowany rozszerzająco. W konsekwencji powyższego rozumowania sformułowanie "wypłacone renty" można by odnieść tylko do rent z dobrowolnych ubezpieczeń. Jednakże przeciwko przyjęciu poglądu, że art. 833 § 2 k.p.c. wyłącza spod egzekucji również renty wypłacone z dobrowolnych ubezpieczeń, przemawia argument wyprowadzony z wykładni systemowej. W dziale dotyczącym ograniczeń egzekucji ustawodawca w odrębnych przepisach uregulował ograniczenie bądź wyłączenie egzekucji świadczeń nie podjętych (art. 833 k.p.c.) i podjętych (art. 829 pkt 5 k.p.c.) u dłużników pobierających stałą płacę. Przepis art. 833 k.p.c.) normuje ograniczenie bądź wyłączenie spod egzekucji świadczeń należnych dłużnikowi. Objęcie zatem dyspozycją art. 833 § 2 k.p.c. również wypłaconych rent z dobrowolnego ubezpieczenia naruszałoby jednolitość unormowania bez żadnego ku temu uzasadnienia, skoro przepisy k.p.c. odróżniają dwie odmienne sytuacje w zależności od tego, czy egzekucja skierowana jest do wierzytelności czy też do pieniędzy znajdujących się w posiadaniu dłużnika pobierającego stałą płacę. Należy przeto podzielić stanowisko przyjęte w doktrynie, że w sformułowaniu art. 833 § 2 k.p.c. zaszła omyłka w określeniu rent należnych z tytułu ubezpieczenia; nie chodzi bowiem o renty "wypłacone", lecz o "wypłacane", to znaczy podlegające wypłaceniu.

Wykładnia logiczna i celowościowa także nie uzasadnia innego wniosku. Nie można bowiem uznać, by ustawodawca zamierzał w szerszym zakresie chronić dłużników pobierających renty z dobrowolnego ubezpieczenia przez wyłączenie spod egzekucji nie tylko rent należnych, lecz również pobranych, natomiast nie ustanowił takich przywilejów dla dłużników utrzymujących się z zaopatrzenia emerytalnego czy renty zasądzonej przez sąd lub ustalonej umową za utratę zdolności do pracy lub za śmierć żywiciela. Gdyby ustawodawca zamierzał preferować świadczenie z dobrowolnego ubezpieczenia, dałby temu niewątpliwie wyraz w przepisie art. 831 § 1 pkt 5 zdanie pierwsze k.p.c., wyłączającym spod egzekucji świadczenie na rzecz osoby uprawnionej z tytułu ubezpieczenia. Zakresem powyższego przepisu objęte są wszelkie ubezpieczenia, zarówno obowiązkowe, jak i dobrowolne, w tym również świadczenia z dobrowolnych ubezpieczeń osobowych prócz rent z dobrowolnych ubezpieczeń rentowych, które nie podlegają egzekucji na podstawie art. 833 § 2 k.p.c.

Z treści przepisu art. 831 k.p.c. wynika, że świadczenia z tytułu ubezpieczenia podlegają ochronie tylko do czasu ich otrzymania przez dłużnika. Wyjątek ustanowiony w § 2 art. 831 k.p.c. dla sum i świadczeń w naturze już wypłaconych lub wydanych nie dotyczy bowiem świadczeń na rzecz osoby uprawnionej z tytułu ubezpieczenia. Redakcja przepisu art. 831 k.p.c. dowodzi, że ustawodawca wykazał troskę o jego jednoznaczność; w wypadku odstępstwa od ogólnej zasady wyłączeń spod egzekucji niektórych wierzytelności podał wyraźnie wyjątki. W kontekście tych przepisów nie można uznać, by intencją ustawodawcy było odmienne i dalej idące wyłączenie spod egzekucji rent z dobrowolnych ubezpieczeń w porównaniu z pozostałymi rentami wymienionymi w § 2 art. 833 k.p.c. Dla poparcia takiego stanowiska należy też wskazać na cel, jakiemu mają służyć przepisy art. 829 pkt 5 i art. 833 k.p.c. Celem tym jest zwolnienie od egzekucji pewnych części majątku dłużnika z uwagi na konieczność zabezpieczenia dłużnikowi minimum egzystencji; stąd wspomniane przepisy chronią bieżące stałe płace w stosunku miesięcznym.

Przyjęcie założenia, że art. 833 § 2 k.p.c. wyłącza spod egzekucji również renty wypłacone z dobrowolnych ubezpieczeń, mogłoby uzasadniać wniosek, że ochronie podlegają renty wypłacone bez względu na to, czy obejmują one świadczenia za jeden miesiąc czy też za dłuższy okres. Taka wykładnia, oparta wyłącznie na werbalnej analizie tekstu i odrywająca się od wyżej wskazanych przesłanek, ograniczałaby - w sposób przeciwny intencjom ustawodawcy - prawa wierzyciela. Zakaz bowiem kierowania egzekucji do rent wypłaconych z dobrowolnego ubezpieczenia ponad kwotę pieniężną odpowiadającą miesięcznej rencie nie znajduje oparcia w przepisach o ograniczeniu egzekucji i stanowi poważne utrudnienie dla wierzyciela, prowadząc w efekcie do faworyzowania dłużnika kosztem interesów wierzyciela.

3. Powyższe rozważania uzasadniają stwierdzenie, że kwoty pobrane z tytułów wymienionych w art. 833 § 2 k.p.c. podlegają egzekucji z ograniczeniem wynikającym z odpowiedniego zastosowania art. 829 pkt 5 k.p.c. W doktrynie reprezentowany jest pogląd, że ochronie z przepisu art. 829 pkt 5 k.p.c. podlegają wszelkie rodzaje stałych płac - zarówno wynagrodzenia za pracę (art. 833 § 1 k.p.c.), jak i zaopatrzenia emerytalne i zrównane z nimi renty (art. 833 § k.p.c.). Przepis art. 829 pkt 5 k.p.c. wyraźnie nawiązuje do treści art. 833 § 1 k.p.c., mówiąc o nie podlegającej egzekucji części płacy, co wskazuje, że dyspozycji tego przepisu podlegają świadczenia już pobrane z tytułów wymienionych w art. 833 § 1 k.p.c. Brak jest natomiast takiego nawiązania do postanowień art. 833 § 2 k.p.c.

Jak to już wyżej zaznaczono, świadczenia wymienione w art. 833 § 2 k.p.c., jako nie odbiegające swym charakterem od wynagrodzeń z art. 833 § 1 k.p.c. ze względu na to, że stanowią stałe świadczenia powtarzające się, jak i ze względu na ich przeznaczenie, należy zakwalifikować do stałych płac w rozumieniu art. 829 pkt 5 k.p.c. W tych warunkach uzasadniony jest wniosek o odpowiednim zastosowaniu tego przepisu do zasobu gotówkowego dłużnika, uzyskanego z tytułów podanych w art. 833 § 2 k.p.c. Ochrona tego rodzaju świadczeń powinna kształtować się w odpowiednim stosunku do wyłączeń z art. 833 § 2 k.p.c., a więc bez ograniczeń ich wysokości z art. 833 § 1 k.p.c. (poza wyjątkiem z art. 1083 § 1 k.p.c.).

Z wymienionych względów Sąd Najwyższy na przedstawione wyżej pytanie prawne udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1982 r., Nr 7, poz. 93