Uchwała z dnia 1981-06-12 sygn. V PZP 3/81

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V PZP 3/81

Uchwała Izby Cywilna i Administracyjna oraz Pracy i Ubezpieczeń z dnia 12 czerwca 1981 r.

Przewodniczący: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego W. Berutowicz. Prezes Sądu Najwyższego J. Pawlak. Prezes Sądu Najwyższego F. Rusek. Sędziowie: T. Bielecki, C. Bieske, B. Bladowski, B. Błachowska, E. Brzeziński, T. Bukowski, H. Dąbrowski, W. Dębicka, S. Dmowski, A. Filcek, W. Formański, A. Gola, J. Grygołajtys, A. Grymaszewski, E. Jachczyk, J. Ignatowicz, T. Kasiński, J. Knap, W. Kuryłowicz, W. Łysakowski, J. Majorowicz, Z. Marmaj, J. Niejadlik (współsprawozdawca), K. Olejniczak, S. Perestaj, J. Pietrzykowski, S. Rejman, S. Rudnicki, J. Sokołowski, M. Sychowicz, A. Szczurzewski, T. Szymanek, Z. Stypułkowska, J. Wasilewski (sprawozdawca), A. Wielgus, K. Zieliński. Protokolant - Członek Biura Orzecznictwa SN: sędzia SW M. Matuszyńska.

Sąd Najwyższy z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, E. Oborskiego, po rozpoznaniu zagadnienia prawnego przekazanego przez Pełny Skład Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych postanowieniem z dnia 24 stycznia 1981 r.:

"W jakiej walucie przysługują wierzycielowi odsetki za opóźnienie od sumy pieniężnej płatnej w walucie zagranicznej?"

powziął następującą uchwałę:

Odsetki za opóźnienie w płatności sumy pieniężnej wyrażonej w walucie obcej przysługują wierzycielowi w tej samej walucie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Uzasadnienie

Z mocy art. 358 § 1 k.c. zobowiązania pieniężne na obszarze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej - z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie - mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim. Przepis ten dotyczący stosunków cywilno-prawnych na podstawie art. 300 k.p. ma odpowiednie zastosowanie również w stosunkach pracy. Wyjątki od zasady wyrażonej w art. 358 § 1 k.c. zawarte są w przepisach szczególnych i dotyczą ściśle określonych stosunków prawnych. Z mocy przepisów szczególnych dopuszczalne jest świadczenie w zagranicznych środkach płatniczych (walucie zagranicznej) między innymi:

a) należności za pracę wykonywaną przez pracowników zatrudnionych za granicą na podstawie przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 grudnia 1974 r. w sprawie niektórych praw i obowiązków pracowników skierowanych do pracy za granicą w celu realizacji budownictwa eksportowego i usług związanych z eksportem (Dz. U. Nr 51, poz. 330 z późn. zm.);

b) wynagrodzenia dodatkowego przysługującego twórcy projektu wynalazczego z tytułu wykonywania prawa uzyskanego za granicą (§ 27 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 1972 r. w sprawie projektów wynalazczych - Dz. U. Nr 54, poz. 351);

c) należności za towary nabyte w tzw. eksporcie wewnętrznym (§ 23 zarządzenia Ministra Finansów z dnia 23 czerwca 1973 r. w sprawie zezwolenia na niektóre czynności obrotu wartościami dewizowymi oraz granicznej kontroli dewizowej - M.P. Nr 29, poz. 184 z późn. zm.).

Zagraniczne środki płatnicze według art. 2 ustawy dewizowej z dnia 28 marca 1952 r. (Dz. U. Nr 21, poz. 133) są wartościami dewizowymi. Zawieranie i wykonywanie umów, w wyniku których następuje przeniesienie własności wartości dewizowych, stanowi obrót wartościami dewizowymi (art. 4 pkt 1 tej ustawy), który jest dopuszczalny na podstawie zezwolenia Ministra Finansów lub organów przez niego uprawnionych (art. 10-13 ustawy).

Stosownie do art. 481 § 1 k.c., jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia. Ani ten przepis, ani powołane tytułem przykładów unormowania szczególne nic nie wspominają expressis verbis o odsetkach od sumy należnej w walucie obcej. Nie ulega jednak wątpliwości, że odsetki za opóźnienie należą się wierzycielowi także w razie opóźnienia w płatności takiej wierzytelności. Wierzytelność taka bowiem jest - jak to pośrednio wynika z art. 358 § 1 k.c. - także zobowiązaniem pieniężnym. Lege non distinguente przepis art. 481 § 1 k.c. ma przeto także do niej zastosowaniem.

Powyższą wykładnię potwierdza zresztą powszechna praktyka, a także takie założenia przyjmuje się w rozpoznawanym pytaniu, skoro zmierza ono do udzielenia odpowiedzi tylko co do rodzaju waluty, w jakiej powinny być płatne odsetki od zobowiązania określonego w walucie obcej.

Sąd Najwyższy miał na względzie, co następuje:

Treść odpowiedzi zależy od stwierdzenia, czy odsetki stanowią należność samodzielną, czy też są zależne od zobowiązania głównego. Z tego punktu widzenia należy wyróżnić samo powstanie prawa do odsetek oraz dalszy los tego prawa po jego powstaniu. Powstanie prawa do odsetek jest ściśle związane z istnieniem zobowiązania głównego, bez względu na to, czy są to odsetki zwykłe stanowiące wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy (kredyt bankowy, pożyczka), czy też odsetki za opóźnienie w wykonaniu zobowiązania. Uprzednie istnienie zobowiązania pieniężnego jest niezbędnym warunkiem powstania roszczenia o odsetki za opóźnienie. Nieważność zobowiązania głównego wyklucza także możliwość powstania prawa do odsetek. Odsetki zatem w momencie powstania nie mają samodzielnego bytu i wywodzą się wprost od sumy głównej, w stosunku do której są procentowo (ułamkowo) określone i jako takie nie mogą mieć innego charakteru niż suma główna.

Po powstaniu prawo do odsetek uzyskuje pewną (choć nie całkowitą) samodzielność. Należność z tytułu odsetek bowiem może podlegać odmiennym regułom od długu głównego, np. co do wymagalności czy przedawnienia. Nie oznacza to jednak, iż z tej przyczyny traci ona charakter należności ubocznej i uzyskuje pełną samodzielność. Odsetki bowiem nadal dzielą los długu głównego w przykładowo wskazanym niżej zakresie. Z pokwitowania zapłaty sumy dłużnej wynika domniemanie zapłaty należności ubocznych, a zatem i odsetek (art. 166 k.c.). To, co przypada na poczet danego długu, wierzyciel może przede wszystkim zaliczyć na związane z tym długiem należności uboczne, w tym także i odsetki (art. 451 § 1 k.c.). W razie przelewu wierzytelności lub wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela nabywca wierzytelności nabywa też roszczenie o zaległe odsetki (art. 509 § 2 k.c.). Poręczenie za zobowiązania pieniężne obejmuje sumę główną wraz z nie przedawnionymi odsetkami, ponieważ o zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga każdorazowy zakres zobowiązania dłużnika (art. 879 § 1 k.c.).

Przytoczone przykłady wskazują na zależność odsetek, jako należności ubocznej, od świadczenia głównego także po powstaniu prawa do odsetek. Uzasadnia to przekonanie, że odsetki płatne są w takiej samej walucie, w jakiej płatne jest świadczenie główne.

Powyższe rozumowanie wspierają dodatkowe argumenty, wynikające bądź z innych unormowań, odnoszących się bezpośrednio lub pośrednio do odsetek, bądź z samej istoty tego świadczenia.

Płatność odsetek w walucie zagranicznej jest dla dłużnika niewątpliwie bardziej uciążliwa. Stanowi zatem lepszą gwarancję terminowej realizacji zobowiązań i tym samym odsetki spełnią swą podstawową funkcję dyscyplinującą. Przy przyjęciu płatności odsetek w pieniądzu polskim od zobowiązań wyrażonych w zagranicznych pieniądzach mogłoby okazać się korzystne dla dłużnika opóźnianie realizacji takiego zobowiązania. Wykładnia prawa nie powinna prowadzić do rozwiązań umożliwiających jego wykorzystanie w sposób sprzeczny z porządkiem prawnym. Ścisły związek i zależność odsetek od zobowiązania głównego, sposób powstania prawa do odsetek oraz funkcja dyscyplinująco-represyjna, jaką spełniają odsetki, uzasadniają także wniosek, iż przysługują wierzycielowi w walucie, w której płatna jest suma główna.

Argument dla wyrażonego stanowiska zawiera też treść wspomnianego już art. 451 § 2 k.c. Jeśli bowiem wierzyciel może zaliczyć na poczet danego długu przede wszystkim odsetki, jako należność uboczną, to w razie częściowej spłaty długu w zagranicznych pieniądzach - z mocy tego przepisu - jest on uprawniony do zarachowania spełnionego świadczenia na poczet należności z tytułu odsetek. Uznanie, że odsetki od zobowiązania wyrażonego w zagranicznych pieniądzach należą się w złotych polskich, spowodowałoby wyłączenie stosowania tego przepisu, do czego brak uzasadnienia prawnego.

Na podstawie zarządzenia Ministra Finansów z dnia 6 grudnia 1980 r. w sprawie rachunków bankowych krajowców dewizowych, prowadzonych w walutach wymienialnych (M.P. Nr 29, poz. 163), od kwot zdeponowanych w obcych walutach w banku przez krajowców dewizowych na rachunkach bankowych przysługują odsetki w obcej walucie. Między odsetkami za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego a tymi odsetkami nie istnieją tak daleko idące różnice, które by uzasadniały odmienne określenie co do rodzaju waluty ich płatności. Zawarte w zarządzeniu Ministra Finansów unormowanie jest właśnie potwierdzeniem ogólnej zasady przewidzianej w przytoczonych przepisach kodeksu cywilnego i dokładnej ich wykładni. Dlatego powyższe uregulowanie nie może być traktowane jako wyjątek od reguły, lecz jako jej potwierdzenie.

Na podstawie art. 481 § 1 k.c. odsetki przysługują wierzycielowi za samo opóźnienie w spełnieniu przez dłużnika świadczenia pieniężnego, a więc choćby dłużnik nie ponosił winy w opóźnieniu płatności i choćby wierzyciel nie doznał szkody.

Nie można się zgodzić ze stanowiskiem zwolenników odmiennego rozstrzygnięcia, gdy twierdzą, że odsetki - jako rodzaj odszkodowania - mają samodzielny charakter. Funkcja odszkodowawcza odsetek za opóźnienie ma szczególny charakter. Należą się one bowiem niezależnie od wykazania szkody i winy dłużnika w opóźnieniu zapłaty świadczenia głównego, a poza tym nie wyłączają dochodzenia odszkodowania, jeżeli spełnione zostaną wymagane do tego przesłanki. Gdy takie roszczenie odszkodowawcze powstaje dla wierzyciela, ulegają one jedynie zaliczeniu na należne odszkodowanie (art. 481 § 3 k.c.), ale - uwzględniając ich zasadniczą funkcję - odszkodowania nie stanowią, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Obowiązek płatności odsetek w walucie zagranicznej nie pozostaje w sprzeczności z przepisami prawa dewizowego. Z art. 10 ustawy dewizowej wynika, że uprawniony organ udziela zezwoleń na dokonywanie obrotu wartościami dewizowymi określonym kategoriom osób fizycznych lub prawnych, bądź też w ramach określonych rodzajów czynności prawnych. Przykłady zezwoleń dewizowych zawiera powołane wyżej zarządzenie Ministra Finansów z dnia 25 czerwca 1973 r. Takie zezwolenie dewizowe, nie może być rozumiane jako obejmujące jedynie zobowiązanie główne, z wyłączeniem uprawnienia do świadczenia odsetek w zagranicznych pieniądzach. Jeżeli w wypadkach prawem przewidzianych świadczenie zostało spełnione w zagranicznych środkach płatniczych, to na podstawie tego samego zezwolenia dewizowego również zwrot spełnionego świadczenia (np. w przypadkach określonych w art. 494 i 497 k.c.) następuje w zagranicznych środkach płatniczych. Nie ma też potrzeby uzyskiwania odrębnego zezwolenia dewizowego dla płacenia odsetek w obcej walucie. Z charakteru i istoty odsetek wynika, iż zezwolenie takie obejmuje i to zobowiązanie dodatkowe, jeżeli dłużnik opóźni się w spełnieniu świadczenia głównego płatnego w obcej walucie.

Wątpliwości prawne wyrażone w pytaniu wynikły stąd, że przepisy szczególne, wprowadzające wyjątki od zasady, powinny być wykładane ściśle, te zaś przepisy nie zawierają unormowania w przedmiocie odsetek. Zawarta w niniejszej uchwale odpowiedź nie stanowi rozszerzającej wykładni przepisów wyjątkowych. Przeciwnie, jest wyrazem zastosowania zasad ogólnych w takich zakresie, w jakim unormowania szczególne rozważanej problematyki nie regulują, a to pozostaje w pełnej zgodności z zasadami rządzącymi stosunkiem lex specialis do lex generalis.

Z tych względów Sąd Najwyższy uznał, że odsetki za opóźnienie w płatności sumy pieniężnej wyrażonej w obcej walucie przysługują wierzycielowi w tej samej walucie. Odmienne rozwiązanie musiałoby wynikać bądź z wyraźnego przepisu, bądź też z umowy stron.

OSNC 1982 r., Nr 7, poz. 92