Uchwała z dnia 1981-05-19 sygn. III CZP 18/81

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 18/81

Uchwała z dnia 19 maja 1981 r.

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski. Sędziowie SN: H. Dąbrowski (sprawozdawca), W. Kuryłowicz.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Piotra B. przeciwko Leokadii K. o zachowek po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Zamościu postanowieniem z dnia 26 lutego 1981 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy wysokość należnego uprawnionemu zachowku może być odpowiednio obniżona w oparciu o art. 5 k.c. ze względu na sytuację osobistą, rodzinną lub majątkową osoby obowiązanej do wypłaty zachowku lub gdyby z innych przyczyn wysokość ta byłaby nadmierna?"

podjął następującą uchwałę:

W sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 k.c.

Uzasadnienie

Powód Piotr B. domagał się zasądzenia od pozwanej Leokadii K. kwoty 150.000 zł tytułem zachowku.

Sąd Rejonowy w Zamościu wyrokiem z dnia 28.IX.1980 r. zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 111.042 zł, a w pozostałej części powództwo oddalił. Według dokonanych w uzasadnieniu wyroku ustaleń ojciec powoda Józef B. zmarł dnia 24.V.1979 r., a spadek po nim w całości nabyła pozwana jako spadkobierczyni testamentowa. Spadkodawca był wdowcem, a jedynym jego spadkobiercą przy dziedziczeniu ustawowym byłby powód. W skład spadku wchodzi udział 3/4 w położonej w Z. nieruchomości o powierzchni 697 m², z budynkiem mieszkalnym (drewnianym, nie podpiwniczonym, o powierzchni 61,92 m²) i sprzęt pszczelarski. Zapisanym w księdze wieczystej współwłaścicielem w 1/4 tej nieruchomości jest powód. Część wskazanej działki o powierzchni 64 m² wywłaszczono, a stosowne odszkodowanie wypłacono współwłaścicielom stosownie do ich udziałów. Wartość spadku, oceniona przez biegłych, wynosi 222.085 zł. Zachowek powoda wynosi połowę tej sumy. Sąd Rejonowy uwzględnił zatem powództwo w wysokości zasądzonej kwoty.

W związku z rewizją pozwanej od powyższego wyroku Sąd Wojewódzki w Zamościu przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 k.p.c. do rozstrzygnięcia przytoczone wyżej zagadnienie prawne.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Celem instytucji zachowku, unormowanej w tytule IV księgi czwartej kodeksu cywilnego, jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 k.c. przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, przy czym żaden z przepisów powyższego tytułu nie przewiduje możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku.

W tytule X księgi czwartej k.c. zawierającym przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, art. 1075 w brzmieniu pierwotnym przewidywał w § 2 możliwość obniżenia spłat należnych określonym w tym przepisie spadkobiercom uprawnionym do dziedziczenia tych gospodarstw, którzy w dziale spadku nie otrzymali gospodarstwa lub jego części. Zawarty w tytule X przepis art. 1082 k.c. stanowi, że jeżeli do spadku należy gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku następuje z uwzględnieniem przepisów tego tytułu.

W związku z powyższymi unormowaniami Sąd Najwyższy w uchwale III CZP 52/70 z dnia 12.VIII.1970 r. sformułował tezę, że art. 1075 k.c. ma odpowiednie zastosowanie do zachowku. Wprawdzie również art. 1075 k.c. w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 26 października 1971 r. (Dz. U. Nr 27, poz. 252) przewiduje - przy odpowiednim stosowaniu przepisów m.in. art. 216 § 3, 4 i 6 k.c. - możliwość obniżenia spłat należnych określonym spadkobiercom, którzy przy dziale spadku nie otrzymali gospodarstwa rolnego lub jego części. Jednakże - jak podniesiono w literaturze prawniczej - wyrażona w powołanej uchwale SN z dnia 12.VIII.1970 r. teza nasuwa zastrzeżenia pochodzące stąd, że dopuszcza stosowanie sformułowanej w tej tezie ogólnej zasady do zachowku w drodze analogii do przepisu wyjątkowego, zawartego w szczególnych, jak to wynika już z samego określenia tytułu X księgi czwartej k.c., przepisach o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, i to przepisu dotyczącego zwykłych spłat przy dziale spadku.

W związku z powyższymi wskazaniami i brakiem w tytule IV księgi drugiej k.c. przepisu przewidującego możliwość obniżenia sumy należnej tytułem zachowku nie byłoby wszakże usprawiedliwionych podstaw do wyłączenia w wyjątkowych wypadkach dopuszczalności obniżenia należności z tego tytułu na podstawie art. 5 k.c., w szczególności przy uwzględnieniu drugiej z wymienionych w tym przepisie klauzul, a mianowicie klauzuli zasad współżycia społecznego. Tak np. w sytuacji, gdy głównym składnikiem spadku jest spółdzielcze prawo do lokalu, domek czy lokal stanowiący odrębną własność, który służy do zaspokojenia niezbędnych potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku w razie braku praktycznie innych możliwości zaspokojenia tych potrzeb, inne zaś składniki spadku nie wystarczają na pokrycie zobowiązania z tytułu zachowku, nie można by wyłączyć - przy rozważaniu poza tym sytuacji majątkowej i osobistej zobowiązanego do zapłaty należności z tytułu zachowku i uprawnionego do zachowku - dopuszczalności przyjęcia, iż w konkretnych okolicznościach żądanie zapłaty pełnej należności z powyższego tytułu pozostałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.).

Z przytoczonych zasad Sąd Najwyższy na przedstawione pytanie udzielił odpowiedzi sformułowanej w sentencji uchwały.

OSNC 1981 r., Nr 12, poz. 228