Uchwała z dnia 1980-02-13 sygn. III CZP 69/79

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 69/79

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 13 lutego 1980 r.

Przewodniczący: sędzia SN W. Bryl. Sędziowie SN: W. Kuryłowicz, S. Dmowski, J. Majorowicz (sprawozdawca), K. Olejniczak, J. Pietrzykowski, S. Rudnicki.

Sąd Najwyższy z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, E. Wiśniewskiej, w sprawie z wniosku Bronisławy W. z udziałem Ireny M., Kazimiery C., Tadeusza T., Zygmunta T., Bogusława T. i Leokadii C. o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym Zygmuncie W. po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Najwyższy na posiedzeniu w dniu 24 września 1979 r. do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego:

"Czy treść testamentu ustnego może być stwierdzona w trybie przewidzianym w art. 952 § 2 k.c. także po śmierci spadkodawcy?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w trybie przewidzianym w art. 952 § 2 k.c. także po śmierci spadkodawcy.

Uzasadnienie

Przedstawione pytanie dotyczy wykładni art. 952 § 2 k.c., niemniej jednak dla udzielenia na nie odpowiedzi nasuwa się na wstępie konieczność szerszego omówienia unormowanej w kodeksie cywilnym kwestii treści testamentu ustnego.

Problem dowodzenia treści testamentu ustnego normują przepisy art. 952 § 2 i 3 dowodzenia K.C. oraz art. 661-663 k.p.c. W świetle tych przepisów nie budziło i nie budzi wątpliwości - zarówno w orzecznictwie, jak również w nauce prawa - że istnieją dwa sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego, od których zachowania zależy skuteczność takiego testamentu.

Pierwszy z tych sposobów przewiduje art. 952 § 2 k.c. Sposób ten polega na tym, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.

Drugi sposób przewidziany w art. 952 § 3 k.c. ma zastosowanie, gdy treść testamentu ustnego nie została spisana, jak podano wyżej. Wówczas można ją stwierdzić w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem, przy czym jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków. Do tego drugiego sposobu stwierdzenia treści testamentu ustnego nawiązują z kolei przepisy art. 661-663 k.p.c. Przepisy te przewidują w postępowaniu nieprocesowym przesłuchanie przez sąd świadków testamentu ustnego w przypadku, gdy treść testamentu nie została spisana. Stosownie do tych przepisów ten, kto dowie się o śmierci spadkodawcy oraz o tym, że treść testamentu ustnego nie została spisana, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym sąd spadku oraz podać imiona, nazwiska i adresy świadków testamentu, jeżeli okoliczności te są mu znane. Świadków, którzy treści testamentu ustnego nie stwierdzili na piśmie, sąd wzywa do złożenia na wyznaczonym posiedzeniu sądowym zeznań stwierdzających treść testamentu. Protokół przesłuchania świadków sąd przesyła do biura spadku. Przewidziane więc w art. 661-663 k.p.c. postępowanie ogranicza się w rzeczywistości do przesłuchania świadków testamentu, spisania protokołu i przesłania do biura spadku. Sąd w tym postępowaniu nie wydaje żadnego orzeczenia ani nawet nie dokonuje żadnych ustaleń faktycznych. Całe postępowanie ma podobny charakter jak przesłuchanie świadków w trybie zabezpieczenia dowodów.

Dla rozważań nad przedstawionym składowi siedmiu sędziów zagadnieniem prawnym istotne znaczenie ma w tych przepisach unormowanie, że przesłuchanie świadków testamentu ustnego w tym trybie może nastąpić dopiero po śmierci spadkodawcy, i to w przypadku, gdy treść testamentu ustnego nie została spisana. Ponadto z zestawienia przepisów art. 661 i 662 k.p.c. i art. 952 § 3 k.c. wynika, że stwierdzenie treści testamentu zeznaniami świadków jest limitowane terminem sześciomiesięcznym od dnia otwarcia spadku. Termin ten należy uznać jednak za zachowany, jeżeli przed jego upływem wniesiono do sądu pismo zawiadamiające o pozostawieniu przez spadkobiercę testamentu ustnego, którego treść nie została spisana (art. 661 k.p.c.), choćby przesłuchanie świadków przez sąd nastąpiło już po upływie tego terminu (zob. uchwała SN III CZP 31/69, OSNCP 1970, poz. 23).

Na tle wyżej przedstawionych dwóch sposobów stwierdzenia treści testamentu ustnego wyłoniła się w orzecznictwie oraz w doktrynie wątpliwość, czy sposoby te mają zastosowanie w dwóch różnych wzajemnie się wyłączających sytuacjach, a więc w sytuacji do chwili otwarcia spadku i w sytuacji po otwarciu spadku, czy też - co jest przedmiotem rozważanego zagadnienia - treść testamentu ustnego może być stwierdzona pierwszym z przedstawionych sposobów (art. 952 § 2 k.c.) także po śmierci spadkodawcy.

Jeżeli chodzi o orzecznictwo, przeciwstawne poglądy znalazły wyraz w dwu opublikowanych orzeczeniach. W szczególności w uchwale z dnia 21.X.1970 r. III CZP 62/70 (OSNCP 1971, poz. 64) Sąd Najwyższy, udzielając odpowiedzi na zagadnienie prawne, przedstawione w trybie art. 391 k.p.c., stwierdził, że termin sześciomiesięczny przewidziany w art. 952 § 3 k.c. nie wyłącza możliwości skutecznego stwierdzenia treści testamentu ustnego pismem podpisanym przez wszystkich świadków tego testamentu, jeżeli pismo to zostało sporządzone z zachowaniem jednorocznego terminu przewidzianego w art. 952 § 2 k.c. Zgoła odmienne stanowisko zajął Sąd Wojewódzki w Katowicach w postanowieniu z dnia 9.III.1971 r. Cr 336/71 (OSPiKA 1971, z. 7-8, poz. 146). Wedle tego orzeczenia nadal aktualna jest teza Sądu Najwyższego wyrażona w orzeczeniu z dnia 14.X.1958 r. I CR 325/58 (OSN 1960, poz. 67) wydanym na tle art. 82 prawa spadkowego z 1946 r., według której to tezy z chwilą śmierci testatora spisanie treści testamentu ustnego jest już niedopuszczalne, a stwierdzenie treści testamentu może nastąpić w drodze zeznań świadków testamentu złożonych przed sądem.

Również w nauce prawa omawiane zagadnienie jest pojmowane niejednolicie. Niektórzy autorzy reprezentują pogląd, że treść testamentu ustnego może być stwierdzona pismem także po śmierci testatora. Inni z kolei uważają, że stwierdzenie treści testamentu ustnego przez spisanie ostatniej woli spadkodawcy i podpisanie tego pisma przez trzech świadków może nastąpić jedynie za jego życia.

Zauważyć należy, co następuje:

Jak już zaznaczono wyżej, obecnie obowiązujący art. 952 k.c. wprowadził dość istotne zmiany w stosunku do poprzedniego stanu prawnego. Dotyczą one w szczególności dowodzenia treści testamentu ustnego. Stosownie do art. 952 k.c. treść testamentu ustnego musi być stwierdzona:

1. a) bądź przez spisanie oświadczenia spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie, albo wszyscy świadkowie (art. 952 § 2);
2. b) bądź przez zgodne zeznania świadków, złożone przed sądem w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, można poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków (art. 952 § 3).

Wykładnia § 2 art. 952 k.c., normującego pierwszy z dwóch sposobów stwierdzenia treści testamentu ustnego, polegający na spisaniu oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy, prowadzi do wniosku, że w świetle tego przepisu mogą zachodzić dwie sytuacje. Pierwsza polega na tym, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, a pismo to podpiszą spadkodawca oraz co najmniej dwaj świadkowie. Jest oczywiste, że w tym przypadku stwierdzenie treści testamentu następuje za życia spadkodawcy, skoro również on pismo to podpisuje. W omawianym przypadku jest również możliwe, że pismo to zostanie spisane za życia spadkodawcy, jednakże ponieważ spadkodawca nie mógł pisma podpisać osobiście z jakichkolwiek przyczyn (np. nieumiejętność pisania, obłożnej choroby), do skuteczności testamentu ustnego konieczne jest złożenie podpisów przez wszystkich, a więc trzech świadków.

W ramach dyspozycji art. 952 § 2 k.c. nie da się jednakże wykluczyć również i druga sytuacja, a mianowicie, że oświadczenie spadkodawcy zostanie spisane i podpisane przez trzech świadków w chwili, gdy spadkodawca już nie żyje, byleby pismo zostało sporządzone i podpisane przed upływem roku od dnia złożenia oświadczenia przez spadkodawcę.

Za powyższym stanowiskiem przemawia przede wszystkim - co trafnie podkreśla uchwała SN z dnia 21.X.1970 r. III CZP 62/70 - wykładnia literalna. Omawiany przepis bowiem, nie wprowadza poza ograniczeniem czasowym, żadnych dalej idących ograniczeń, a w szczególności brak jest jakichkolwiek podstaw do uznania, że spisanie i podpisanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy może nastąpić tylko za jego życia. Wprowadzenie przez ustawodawcę wymogu podpisania pisma przez wszystkich świadków w sytuacji, gdy spadkodawca osobiście pisma nie podpisał, ma niewątpliwie na celu stworzenie gwarancji zapewnienia zgodności treści tego pisma z rzeczywistą wolą spadkodawcy.

Wyżej przedstawionego stanowiska nie podważa użycie w omawianym przepisie zaimka "to" (pismo). Nie wydaje się w szczególności zasadne zapatrywanie (wyrażone w orzeczeniu Sądu Wojewódzkiego w Katowicach), że przez użycie tego słowa podkreślono, iż żadne inne pismo niż to, które zostało przedłożone testatorowi do podpisania, nie może być sporządzone. Użyty bowiem w art. 952 § 2 zwrot "to pismo" odnosi się do pierwszej części dyspozycji tego przepisu, a więc do nałożonego przez ustawę obowiązku spisania oświadczenia spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma. Z kolei druga część tego przepisu nakłada obowiązek podpisania pisma bądź to przez spadkodawcę i co najmniej dwóch świadków, bądź też przez trzech świadków. Z przepisu tego nie można wyprowadzić wniosku, że podpisanie pisma przez trzech świadków musi nastąpić za życia spadkodawcy dlatego, że chodzi o umożliwienie mu zapoznania się z jego treścią. Omawiany przepis bowiem takiego wymogu nie przewiduje.

Za stanowiskiem wynikającym z wykładni literalnej przemawiają również argumenty oparte na wykładni systemowej. W szczególności chodzi tutaj o stosunek § 2 i 3 art. 952 k.c. do siebie oraz art. 661-663 k.p.c. Z zestawienia tych przepisów wynika, że przewidują one dwa niezależne od siebie sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego, a mianowicie przez spisanie ostatniej woli spadkodawcy oraz poprzez stwierdzenie jej przed sądem na podstawie zeznań świadków. Aczkolwiek chodzi tutaj o dwa niezależne od siebie sposoby stwierdzenia treści testamentu, brak uzasadnionych podstaw do uznania, że te dwa sposoby mają zastosowanie w dwóch różnych wzajemnie się wyłączających sytuacjach, a więc za życia lub po śmierci spadkodawcy.

Z zestawienia bowiem tych przepisów wynika wniosek, że ustawodawca uznał oba omawiane sposoby za równorzędne, z tym zastrzeżeniem, że pierwszy w zasadzie wyprzedza drugi. Wskazuje na to § 3 art. 952 k.c., wedle którego w wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób (a więc pismem) stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Prowadzi to w konsekwencji do uznania, że wprawdzie wyłączenie wzajemne dwóch tych sposobów może zaistnieć, lecz odbywać się to będzie na innej płaszczyźnie. W szczególności spisanie treści testamentu w trybie art. 952 § 2 k.c. będzie czyniło w zasadzie bezprzedmiotowym stwierdzenie treści takiego testamentu zeznaniami świadków złożonymi przed sądem, chyba że w postępowaniu sądowym udowodniono, że ze względu na wady tego pisma nie może ono być uważane za skuteczne stwierdzenie ostatniej woli spadkodawcy. Istnieje wówczas możliwość stwierdzenia treści testamentu w sposób i w terminie przewidzianym w § 3 art. 952 k.c. I odwrotnie, w razie stwierdzenia treści testamentu ustnego zeznaniami świadków - co może nastąpić w razie ustalenia, że treść takiego testamentu nie została dotychczas spisana, chociażby jeszcze mogła być spisana z uwagi na brak upływu rocznego terminu - późniejsze stwierdzenie treści takiego testamentu pismem stanie się już bezprzedmiotowe. Analiza § 2 i 3 art. 952 k.c. wykazuje, że ustawodawca wprowadził w obu przypadkach odmienne terminy oraz początek ich liczenia. Termin w § 2 biegnie od daty sporządzenia testamentu ustnego, a termin przewidziany w § 3 - od dnia otwarcia spadku. W praktyce w ogromnej większości przypadków terminy te będą zbliżone do siebie, skoro testament ustny sporządzany jest zazwyczaj na krótki czas przed śmiercią spadkodawcy. W konsekwencji prowadzić to może do sytuacji, podnoszonej przez niektórych autorów, że wobec upływu półrocznego terminu przewidzianego w art. 952 § 3 k.c. nie będzie możliwe stwierdzenie treści testamentu ustnego przez zeznania świadków złożone w sądzie, natomiast będzie możliwe i ważne pozasądowe spisanie oświadczenia spadkodawcy przez świadków w terminie rocznym przewidzianym w art. 952 § 3 k.c. Jest to spostrzeżenie niewątpliwie trafne. Niemniej jednak wyżej przytoczone argumenty wynikające przede wszystkim z wykładni gramatycznej, a także z wykładni systemowej sprzeciwiają się przyjęciu poglądu co do dorozumianego wyłączenia - ze względu na cel przepisu - przez ustawodawcę możliwości sporządzenia pisma i podpisania go przez wszystkich świadków testamentu ustnego po śmierci spadkodawcy. Nie podważają reprezentowanego tutaj stanowiska również przepisy art. 661-663 k.p.c., które - jak już zaznaczono w ustępie pierwszym - nawiązują do drugiego sposobu stwierdzenia treści testamentu ustnego, przewidzianego w art. 952 § 3 k.p.c. Przepisy te bowiem spełniają podobny charakter jak przesłuchanie świadków w trybie zabezpieczenia dowodów. Okoliczność, że przesłuchanie takie w myśl art. 661 k.p.c. następuje po śmierci spadkodawcy w przypadku, gdy treść testamentu nie została spisana, nie przesądza sprawy i nie rzutuje na wykładnię art. 952 § 2 k.c. Powołane bowiem wyżej przepisy k.p.c. spełniają jedynie rolę pomocniczą w stosunku do przepisu art. 952 § 3 k.p.c., jako środek zabezpieczenia dowodu ze świadków testamentu ustnego. Dla rozważanego zaś zagadnienia zasadnicze znaczenie ma wykładnia przepisów § 2 i 3 art. 952 k.c., która jako dotycząca przepisów o formie testamentów, a więc przepisów iuris stricti, musi być stosowana ściśle.

Nie może mieć decydującego znaczenia podnoszona okoliczność, że spisanie treści testamentu ustnego może rodzić niebezpieczeństwo zniekształcenia lub wypaczenia ostatniej woli spadkodawcy, gdy tymczasem spisanie jej za życia spadkodawcy może temu przeciwdziałać. W związku z tym należy zauważyć, że - po pierwsze - ustawa wymaga do skuteczności testamentu podpisania przez wszystkich świadków pisma stwierdzającego oświadczenie spadkodawcy, a więc zgodnego oświadczenia wiedzy świadków o treści ustnego testamentu już przedtem istniejącego; po wtóre - dokument ten mający charakter dowodu, mimo że traktowany jest jako testament i podlega otwarciu i ogłoszeniu w trybie art. 654 k.p.c., może być podważony innymi dowodami w celu wykazania jego wadliwości. W szczególności wolno prowadzić dowód, że pismo sporządzono po upływie terminu rocznego, że miejsce i data testowania są niezgodne z prawdą, że podpisy nie są autentyczne, że treść pisma jest niejasna lub niezrozumiała, że jest niezgodna z wolą podaną przez spadkodawcę. Po trzecie - jak trafnie podkreślono w uchwale SN z dnia 21.X.1970 r. III CZP 62/70 - niebezpieczeństwo zniekształcenia, świadomie lub nieświadomie, rzeczywistej woli spadkodawcy może również powstać w razie spisania treści testamentu ustnego jeszcze za życia spadkodawcy, a nawet w wypadku, gdy pismo on sam podpisał. Testament ustny bowiem sporządzony jest często w okresie ciężkiej choroby spadkodawcy, kiedy zamieszczenie przez niego podpisu nie jest równoznaczne z fizyczną możliwością odczytania przez niego osobiście treści tego pisma.

Dodatkowo należy zaznaczyć, ze również przesłuchanie przez sąd w trybie art. 661-663 k.p.c. świadków testamentu ustnego nie eliminuje możliwości zniekształcenia złożonego przez spadkodawcę oświadczenia. Stosownie do tych przepisów sąd przesłuchuje świadków, sporządza i przesyła protokół do biura spadku, choćby zeznania świadków były częściowo lub nawet całkowicie niezgodne. W postępowaniu tym sąd w ogóle nie zajmuje się kwestią ważności testamentu. O tym, czy testament jest ważny, a więc czy są spełnione przesłanki z art. 952 k.c., decyduje się w razie potrzeby - przy uwzględnieniu treści protokołu przesłuchania świadków - w innym właściwym postępowaniu, a więc w postępowaniu nieprocesowym o stwierdzenie nabycia spadku lub w procesie o ustalenie ważności (nieważności) testamentu.

Nie bez znaczenia dla reprezentowanego tutaj stanowiska są wreszcie argumenty zaczerpnięte z wykładni historycznej oraz wykładni celowościowej. Otóż przepis art. 82 prawa spadkowego nie określał szczegółowo terminów, w jakich należy stwierdzić treść testamentu ustnego. Wkładał jedynie na świadków testamentu obowiązek spisania treści woli testatora, "skoro tylko stanie się to możliwe". Jak to przyjęło orzecznictwo (w orz. SN z dnia 14.V.1958 r. I CR 325/58 - OSN 1960, poz. 67), w przypadku udowodnienia, że pismo sporządzone przez świadków przestało być dokumentem stwierdzającym treść woli testatora, sąd miał obowiązek stwierdzić treść testamentu przez przesłuchanie świadków w trybie art. 50 post. spadk. w związku z art. 82 pr. spadk. Uznawano bowiem, że dopóki świadkowie, którym spadkodawca podał swoją wolę do wiadomości, mogą złożyć zgodne zeznanie o treści tej woli, istnieje możliwość stwierdzenia treści testamentu stosownie do wymagań art. 82 pr. spadk. in fine, nie ma więc podstaw do uznania jego nieważności. Obecnie, wobec wprowadzenia w art. 952 § 3 k.c. zasady, że stwierdzenie treści testamentu zeznaniami świadków przed sądem może nastąpić tylko w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku, możliwość taka w stosunku do stanu poprzedniego została znacznie ograniczona. Potwierdza to pośrednio pogląd wynikający z wykładni literalnej oraz systemowej, że przewidziana w art. 952 § 2 k.c. forma stwierdzenia treści testamentu ustnego pismem, jako forma podstawowa, nie powinna podlegać dalej idącym ograniczeniom, poza wyraźnie przewidzianymi w tym przepisie.

Przemawiają za tym także względy celowościowe. Z przepisów bowiem prawnomaterialnych (np. art. 948 k.c.) oraz przepisów postępowania (art. 646-648 i art. 661 k.p.c.) wynika dążność ustawodawcy do zrealizowania rzeczywistej woli spadkodawcy.

Z tych założeń wychodząc, na przedstawione zagadnienie prawne: czy treść testamentu ustnego może być stwierdzona w trybie przewidzianym w art. 952 § 2 k.c. także po śmierci spadkodawcy, należało udzielić odpowiedzi pozytywnej.

OSNC 1980 r., Nr 9, poz. 154