Uchwała z dnia 1979-04-05 sygn. III CZP 12/79

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 12/79

Uchwała z dnia 5 kwietnia 1979 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Z. Marmaj. Sędziowie SN: J. Niejadlik, Z. Wasilkowska (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, W. Grocholi, w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Urząd Wojewódzki w O. przeciwko Stanisławowi Ł. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Ostrołęce postanowieniem z dnia 30 stycznia 1979 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy przedmiot świadczenia uzyskany przez pozwanego w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę, zasądzony na rzecz Skarbu Państwa na podstawie art. 412 k.c., stanowi obowiązek osobisty pozwanego nie przechodzący na jego spadkobierców?"

uchwalił:

Obowiązek zwrotu świadczenia o celu niegodziwym, ulegającego przepadkowi na podstawie art. 412 k.c., jest ściśle związany z osobą dłużnika i nie należy do spadku po nim. Skarb Państwa może jednak domagać się od spadkobiercy wydania przedmiotu świadczenia, jeżeli wszedł on do jego majątku.

Uzasadnienie

Artykuł 412 k.c. jest normą nie znaną poprzedniemu ustawodawstwu, a ze względu na swoją lakoniczność wymaga uzupełnienia w drodze wykładni. W doktrynie i orzecznictwie sporny był charakter tego przepisu, w szczególności czy wchodzi on w skład instytucji bezpodstawnego wzbogacenia ze skutkami prawnymi zgodnymi z zasadami tej instytucji, czy też stanowi normę samodzielną o charakterze karnym lub quasi-karnym, która raczej przypadkowo znalazła się wśród przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Sąd Najwyższy w uchwale Pełnego Składu Izby Cywilnej z dnia 19.XII.1972 r. III CZP 57/71, zawierającej wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie stosowania art. 412 k.c. (OSNCP 1973, poz. 37), rozstrzygnął powyższy spór na korzyść drugiego stanowiska. Sąd Najwyższy odrzucił koncepcję, że przedmiotem przepadku jest roszczenie o wydanie wzbogacenia, które zamiast zubożonemu przysługuje Skarbowi Państwa, przyjął natomiast, że przepadek w art. 412 k.c. następuje z mocy samego prawa i daje Skarbowi Państwa samoistny tytuł do przedmiotu świadczenia, wskutek czego Skarb Państwa nie staje się następcą prawnym spełniającego świadczenie (por. teza 1 i 5 wytycznych). Przepadek dotyczy wyłącznie osoby, która otrzymała świadczenie. W wytycznych podkreślono kilkakrotnie samoistność normy art. 412 k.c. nie tylko co do przesłanek przepadku, ale także jego zakresu i skutków prawnych. W świetle tej wykładni w przepisie art. 412 k.c. należy widzieć ustanowienie rodzaju kary i ukształtowanie jej skutków na podobieństwo represji karnej. Znajduje to w szczególności wyraz w przyjęciu, że art. 412 k.c. pochłania normy prawa karnego (art. 48 k.k.) dotyczące orzeczenia przepadku jako kary dodatkowej (por. teza 8 wytycznych).

Przyjęcie, że przepadek przewidziany w art. 412 k.c., jako mający charakter quasi-karny, jest ściśle związany z osobą przyjmującego świadczenia, znajduje potwierdzenie w przesłankach stosowania tego przepisu. Zgodnie z tezą 2 wytycznych przesłanką przepadku z art. 412 k.c. jest, aby zarówno świadczenia spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego, jak i realizacja celu czynności prawnej miały charakter działania niegodziwego. Przez działanie zaś niegodziwe rozumieć należy takie działanie, które zmierza bezpośrednio do pogwałcenia porządku prawnego i ze względu na rażąco niemoralne lub aspołeczne pobudki zasługuje na szczególne potępienie. Przepadek związany jest więc ściśle z osobą tego, kto dopuszcza się niegodziwości.

W tych warunkach należy przyjąć, że obowiązek zwrotu świadczenia o celu niegodziwym podlegającego przepadkowi na podstawie art. 412 k.c. jako związany ściśle z osobą, która dopuściła się niegodziwości, nie wchodzi do spadku po niej (art. 922 § 2 k.c.). W razie przeto śmierci osoby zobowiązanej do zwrotu świadczenia Skarb Państwa nie może dochodzić roszczenia pieniężnego od spadkobierców. W razie śmierci dłużnika w toku procesu (co miało miejsce w sprawie niniejszej) zbędne jest zawieszenie postępowania na podstawie art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c., postępowanie to bowiem ulega umorzeniu na mocy art. 355 § 1 k.p.c. (por. aktualne pod rządem obecnego stanu prawnego orzeczenie SN z dnia 1.II.1960 r. OSN 1960, poz. 116). Jeżeli natomiast śmierć osoby zobowiązanej nastąpiła po prawomocnym rozstrzygnięciu sprawy, sąd nie może nadać klauzuli wykonalności (art. 788 k.p.c.) przeciwko spadkobiercom tej osoby.

Odmiennie przedstawia się sytuacja, gdy przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości. Skarb Państwa na skutek jej przepadku staje się jej właścicielem i przysługują mu wszelkie prawa do tej rzeczy oraz wszelkie roszczenia wypływające z prawa własności (teza 5 wytycznych). Skarbowi Państwa przysługuje przeto roszczenie windykacyjne przeciwko każdej osobie trzeciej, w które władaniu znajduje się rzecz oznaczona co do tożsamości. Osoba trzecia może być również spadkobiercą, jeżeli w jego majątku znalazła się oznaczona nieruchomość lub rzecz ruchoma, będąca przedmiotem świadczenia niegodziwego. Spadkobierca nie mógłby przy tym powoływać się na ochronę przewidzianą w art. 169 § 1 k.c., nie jest on bowiem nabywcą w rozumieniu powyższego przepisu. Nie mógłby także powołać się na rękojmię wiary publicznej ksiąg wieczystych ze względu na brak przesłanek przewidzianych w art. 20 prawa rzeczowego. Skarb Państwa będzie mógł przeto skierować roszczenie windykacyjne przeciwko spadkobiercy, jednakże tylko takiemu, w którego władaniu znalazła się rzecz oznaczona co do tożsamości, będąca przedmiotem świadczenia o charakterze niegodziwym. Przesłanką roszczenia Skarbu Państwa będzie więc nie samo dziedziczenie, lecz fakt, że w majątku spadkobiercy znalazła się rzecz cudza, a mianowicie rzecz, której właścicielem stał się z mocy samego prawa z chwilą spełnienia świadczenia o charakterze niegodziwym - Skarb Państwa.

OSNC 1990 r., Nr 5, poz. 84