Uchwała z dnia 1979-04-05 sygn. III CZP 1/79

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 1/79

Uchwała z dnia 5 kwietnia 1979 r.

Przewodniczący: sędzia SN K. Olejniczak. Sędziowie SN: J. Majorowicz (sprawozdawca). Z. Marmaj.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Genowefy K. o zniesienie współwłasności nieruchomości po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Płocku postanowieniem z dnia 11 października 1978 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w sytuacji, gdy akt własności ziemi wydany na podstawie art. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250) stwierdza, że kilka osób stało się z mocy samego prawa współwłaścicielami określonej nieruchomości bez określenia wielkości ich udziałów, dopuszczalne jest w postępowaniu o zniesienie współwłasności tej nieruchomości ustalenie w trybie art. 618 § 1 k.p.c. w związku z art. 197 k.c., że udziały tych współwłaścicieli nie są równe?"

podjął następującą uchwałę:

W przypadku gdy akt własności ziemi, wydany na podstawie art. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250) stwierdza, że kilka osób stało się z mocy samego prawa współwłaścicielami określonej nieruchomości bez określenia wielkości ich udziałów, dopuszczalne jest w postępowaniu o zniesienie współwłasności tej nieruchomości ustalenie w trybie art. 618 § 1 k.p.c. w związku z art. 197 k.c., że udziały tych współwłaścicieli nie są równe.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu w trybie art. 321 k.p.c. budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego:

Przedmiotem zniesienia współwłasności jest nieruchomość położona w P. przy ulicy Popłacińskiej 17 oznaczona jako działka nr 1704 o powierzchni 1.549 m². Z mocy aktu własności ziemi Prezydium Miasta P. z dnia 10 maja 1976 r., wydanego w trybie art. 1 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250), współwłaścicielami przedmiotowej nieruchomości są wnioskodawczyni Genowefa K. oraz uczestnicy postępowania Zygmunt i Krystyna małż. Ż. i Aleksander i Marianna małż. Ż. W akcie własności ziemi nie określono wielkości udziałów poszczególnych współwłaścicieli. Z akt uwłaszczeniowych wynika, że wnioskodawczyni Genowefa K. posiadała samoistnie wydzieloną fizycznie część przedmiotowej działki odgrodzoną od części posiadanych przez uczestników. Wydanie aktu własności na współwłasność, i to bez określenia wielkości udziałów, nastąpiło z powodu sporu między zainteresowanymi odnośnie do zakresu uprawnień wnioskodawczyni do posiadania określonej części fizycznej działki.

W niniejszym postępowaniu o zniesienie współwłasności wnioskodawczyni wnosiła o określenie nierównych udziałów przez ustalenie, że jej udział jest znacznie większy od udziałów pozostałych współwłaścicieli i odpowiada stosunkowi powierzchni posiadanej przez nią części nieruchomości do powierzchni całej nieruchomości. Podniosła przy tym, że przed wydaniem aktu własności uczestnicy legitymowali się ujawnionym prawem do tej nieruchomości tylko do udziału w wysokości 35/320 części. Samowolnie powiększyli swój stan posiadania ponad należny im udział. Postanowieniem z dnia 26 czerwca 1978 r. Sąd Rejonowy w Płocku dokonał zniesienia współwłasności przyjmując równość udziałów współwłaścicieli. Sąd Rejonowy stanął na stanowisku, że wobec pierwotnego charakteru nabycia własności, wynikającego z ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, wcześniejsze tytuły prawne nie mogą być brane pod uwagę. Nieokreślenie w akcie własności ziemi udziałów współwłaścicieli świadczy o tym, że stosownie do art. 197 k.c. udziały te są równe. Błędne jest zatem przekonanie wnioskodawczyni, że udział tej jest większy niż uczestników. Stan posiadania bierze się pod uwagę w postępowaniu uwłaszczeniowym. Jeżeli granic użytkowania nie ustalono w toku tego postępowania, to akt własności ziemi wydany zostaje na współwłasność, a udziały są równe.

W rewizji od powyższego postanowienia wnioskodawczyni podniosła, że przedmiotowy akt własności ziemi jest wadliwy, gdyż wydany został wbrew stanowi posiadania stron, a ponadto stwierdzając współwłasność - nie określił udziałów współwłaścicieli. Treść tego aktu narzuca wprawdzie domniemanie z art. 197 k.c., lecz nie przesądza o równości udziałów, a przy zniesieniu współwłasności dopuszczalne jest dowodzenie, że udziały te nie są równe. Z tych względów Sąd I instancji powinien dokonać ustaleń co do zakresu posiadania przez każdego z obecnych współwłaścicieli i ustalić wielkość ich udziałów w zestawieniu ze stanem posiadania.

Przechodząc do rozważań nad przedstawionym przez Sąd Wojewódzki zagadnieniem prawnym należy zauważyć, co następuje: "Jak słusznie podkreśla Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu swego postanowienia, na tle stanu faktycznego sprawy wyłaniają się dwie zasadnicze kwestie. Pierwsza sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, jaki charakter ma decyzja wydana na podstawie przepisów powołanej ustawy przez organ administracji właściwy do spraw rolnych, przyznająca współposiadaczom nieruchomość rolną na współwłasność bez oznaczenia udziałów dla poszczególnych współwłaścicieli. W szczególności rozważeniu podlega kwestia, czy decyzja taka ustala wprost i ostatecznie równość udziałów we współwłasności, czy też - nie wymieniając wielkości udziałów - stwarza jedynie domniemanie z art. 197 k.c. ich równości.

Druga kwestia sprowadza się natomiast do odpowiedzi na pytanie, czy w przypadku uznania, że decyzja organu administracji rolnej stwarza jedynie domniemanie równości udziałów z art. 197 k.c., domniemanie to może być obalone w innym postępowaniu niż postępowanie uwłaszczeniowe, np. w postępowaniu sądowym o zniesienie współwłasności, czy też ustalenie takie może nastąpić wyłącznie w postępowaniu uwłaszczeniowym.

Zgodnie z art. 12 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250) właściwy organ administracyjny do spraw rolnych, wydając decyzję stwierdzającą nabycie nieruchomości przez posiadacza samoistnego lub decyzję orzekającą o przekazaniu nieruchomości na własność dotychczasowego posiadacza zależnego, powinien w decyzji tej ustalić m.in. obszar nieruchomości, której samoistny lub zależny posiadacz stał się właścicielem.

Jeżeli chodzi o rolników posiadaczy samoistnych, a także posiadaczy zależnych, założeniem ustawy jest, aby posiadane przez nich nieruchomości rolne stały się ich własnością w takich granicach, w jakich je posiadali, i to bez względu na to, czy nabycie to kolidowałoby normalnie z przepisami o nazwach obszarowych lub z przepisami przewidującymi ograniczenia podziału nieruchomości w miastach.

Tak też kwestię tę wyjaśnia instrukcja Ministra Rolnictwa nr 3 z dnia 23 marca 1972 r. (Dz. Urz. Min. Rol. z 1972 r. Nr 5, poz. 29), stwierdzając, że akt własności powinien w zasadzie obejmować wszystkie nabyte przez rolnika nieruchomości bez względu na ich miejsce położenia, jeżeli same przez się lub połączone z nieruchomościami należącymi dotychczas do rolnika stanowią gospodarstwo rolne.

W praktyce zajść mogą i zachodzą przypadki, kiedy samoistni posiadacze na podstawie nieformalnej umowy zniesienia współwłasności lub działu spadku podzielili wprawdzie między siebie nieruchomości rolne, jednakże część nieruchomości rolnej lub całą nieruchomość wchodzącą w skład gospodarstwa rolnego posiadają wspólnie, a to z uwagi na niemożliwość jej podziału ze względów gospodarczych. Dotyczy to w szczególności siedlisk.

W tym przypadku organ administracji rolnej, wydając decyzję o nabyciu własności, powinien określić udział każdego z dotychczasowych posiadaczy również w tej nieruchomości wspólnie przez nich użytkowanej. Podstawą określenia wysokości udziałów w takiej nieruchomości, której współposiadacze stają się współwłaścicielami, może być przede wszystkim wysokość ich wkładu pieniężnego w nabycie uprzednie w sposób nieformalny takiej nieruchomości, a także zakres współposiadania każdego z nich we wspólnej nieruchomości, jeżeli zakres ten da się ustalić.

Tak też kwestię tę wyjaśnia powołana wyżej instrukcja Ministra Rolnictwa, stwierdzając w § 17 ust. 4, że jednym aktem własności ziemi powinny być objęte grunty pozostające we współposiadaniu tych osób, np. siedliska będące we wspólnym użytkowaniu kilku rolników, grunty pochodzące z gospodarstwa spadkowego w przypadku, gdy dział fizyczny nie został dokonany. Wówczas organ administracji rolnej powinien określić w ułamkach wielkość udziałów we współwłasności oraz istniejące ograniczone prawa rzeczowe.

Jeżeli jednak organ administracji rolnej w swojej decyzji tych udziałów nie określił, należy przyjąć, że istnieje domniemanie, iż udziały współwłaścicieli są równe, a to zgodnie z treścią art. 197 k.c. Przepisy ustawy uwłaszczeniowej bowiem nie przewidują szczególnego rozwiązania w tym zakresie. Nie można również uznać, że art. 197 k.c. został w tym zakresie przez ustawę uchylony. Jak to niejednokrotnie wyjaśniał Sąd Najwyższy, ustawa z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych wyłącza spod działania przepisów o zniesieniu współwłasności lub o dziale spadku nieruchomości będące przedmiotem uwłaszczenia, czyni to jednak tylko w takim zakresie, jaki jest niezbędny do zrealizowania celu gospodarczego ustawy, tj. uporządkowania stosunków własnościowych gospodarstw rolnych. W omawianym przypadku cel ten zostaje zrealizowany przez stwierdzenie nabycia na współwłasność przez dotychczasowych współposiadaczy określonej nieruchomości rolnej. Z chwilą wydania decyzji administracyjnej, stwierdzającej lub orzekającej o nabyciu nieruchomości na podstawie przepisów ustawy, współwłasność, jaka powstała, podlega przepisom kodeksu cywilnego o współwłasności, w tym również art. 197 k.c.

Przewidziane w tym przepisie domniemanie o równych udziałach współwłaścicieli może być oczywiście obalone w postępowaniu sądowym, bądź to w odrębnym procesie o ustalenie wielkości udziałów, bądź też ustalenie wielkości udziałów może stanowić tylko przesłankę rozstrzygnięcia np. w sprawie o zniesienie współwłasności, o wydanie rozstrzygnięcia przez sąd w trybie zarządu rzeczą wspólną, o ustalenie nieważności lub ważności czynności prawnej dokonanej przez część współwłaścicieli. Wszystkie te kwestie, jakie mogą wyniknąć na tle powstałej w wyniku uwłaszczenia współwłasności nieruchomości rolnej, należą do drogi sądowej.

Z tych względów na postawione pytanie prawne udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1979 r., Nr 12, poz. 229