Postanowienie z dnia 1977-09-30 sygn. III CRN 132/77

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 132/77

Postanowienie z dnia 30 września 1977 r.

Kurator osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest powołany do wyrażenia zgody na zaciągnięcie przez nią zobowiązań lub rozporządzenia swoim prawem (art. 17 k.c.) również w tym wypadku, gdy postanowienie sądu opiekuńczego nie zawiera uprawnienia kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnionej i do zarządzania jej majątkiem (art. 181 § 1 k.r.o.).

Wykładnia art. 66 k.p.c. w związku z art. 65 § 2 k.p.c. prowadzi do wniosku, że zdolności procesowej nie posiada nie tylko osoba pozbawiona całkowicie zdolności do czynności prawnych, ale także osoba ograniczona w tej zdolności w sprawach wynikających z czynności prawnych, których osoba ta nie mogłaby dokonywać samodzielnie. W tym zakresie przedstawicielem ustawowym osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest jej kurator ustanowiony zgodnie z art. 16 § 2 k.c., któremu nie jest w tym celu potrzebne szczególne upoważnienie sądu opiekuńczego.

Przewodniczący: Sędzia SN J. Pietrzykowski. Sędziowie SN: J. Ignatowicz, Z. Wasilkowska (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy z udziałem Prokuratora Prokuratury Generalnej PRL, S. Trautsolta, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym sprawy z wniosku Ludmiły U. z udziałem Janusza U. o podział majątku dorobkowego na skutek rewizji nadzwyczajnej Prokuratora Generalnego PRL od postanowienia Sądu Rejonowego w W. z dnia 27 października 1976 r.

postanowił uchylić zaskarżone postanowienie i przekazać sprawę Sądowi Rejonowemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie

We wniosku z dnia 30.IV.1976 r. Ludmiła U. domagała się podziału majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej na skutek orzeczonego w 1975 r. rozwodu.

We wniosku wskazała, jakie składniki wchodzą w skład majątku wspólnego i określiła ich wartość na łączną kwotę 220 tys. zł, przy czym następnie uzupełniła wniosek, podając, że wartość samochodu osobowego marki "Fiat 125p" wynosi 140.000 zł. Resztę zaś majątku stanowią meble i wkład w spółdzielni mieszkaniowej.

Sąd Rejonowy we Wrocławiu postanowieniem z dnia 27.X.1976 r. ustalił, że w skład majątku dorobkowego wchodzą m.in. przedmioty urządzenia domowego o wartości 24.972 zł oraz wartość sprzedanego samochodu w kwocie 44.000 zł. Dokonując działu, Sąd przyznał wnioskodawczyni oraz jej byłemu mężowi po 1/2 części wkładu w Spółdzielni Mieszkaniowej "M" w W. Ponadto przyznał Januszowi U. całość urządzenia domowego o wartości 24.972 zł, zobowiązując go do zapłaty na rzecz wnioskodawczyni kwoty 25.000 zł, płatnej w dwóch ratach rocznych.

Od powyższego prawomocnego postanowienia wniósł rewizję nadzwyczajną Prokurator Generalny PRL z wnioskiem o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania. Skarżący zarzuca rażące naruszenie przepisów art. 3 § 2, art. 66 i art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 211 i art. 212 § 2 k.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rewizja nadzwyczajna zasadnie podnosi, że w czasie postępowania w sprawie niniejszej toczyło się postępowanie o częściowe ubezwłasnowolnienie Ludmiły U., które zakończyło się przed wydaniem końcowego orzeczenia o podziale. Mianowicie prawomocnym postanowieniem z dnia 20.V.1976 r. Ludmiła U. została częściowo ubezwłasnowolniona z powodu defektu schizofrenicznego, a następnie w sprawie Sądu Rejonowego we Wrocławiu w dniu 16.VIII.1976 r. ustanowiono dla niej kuratora w osobie Marii M.

Zgodnie z art. 63 § 2 k.p.c. osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych ma zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie. Prawo procesowe odsyła więc do przepisów prawa cywilnego ocenę, jakich czynności prawnych może dokonywać samodzielnie osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych i od tej oceny uzależnia jej zdolność procesową. Z art. 17 k.c. wynika z kolei, że osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych nie może ważnie zaciągać zobowiązań lub rozporządzać swoim prawem bez zgody swego przedstawiciela ustawowego.

Podział majątku wspólnego należy zaliczyć do czynności wymienionych w art. 17 k.c. Tak jest niewątpliwie przy umownym podziale majątku wspólnego, przy którym następuje zarówno rozporządzenie prawem majątkowym, jak i zaciągnięcie zobowiązań. Jednakże również w razie sądowego podziału majątku wspólnego jego uczestnicy dokonują aktów rozporządzenia, wskazują, jakie rzeczy i prawa wchodzą do majątku wspólnego, określają ich wartość, godzą się na uczestniczenie w spłacie długów itp. Tak było w szczególności w sprawie niniejszej, w której wnioskodawczyni, mimo iż początkowo określiła wartość samochodu wchodzącego do wspólności na 140.000 zł, zgodziła się ostatecznie - zapewne wbrew swym interesom - na zaliczenie go do masy podlegającej podziałowi tylko w kwocie 44.000 zł i na odliczenie długów zaciągniętych przez byłego męża.

W tych warunkach należy uznać, że osoba częściowo ubezwłasnowolniona może dokonać umownego podziału majątku wspólnego tylko za zgodą swego przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c.), a w postępowaniu sądowym o podział tego majątku może podejmować czynności procesowe również tylko przez swego przedstawiciela ustawowego (art. 65 § 2 i art. 66 k.p.c.).

W sytuacji, gdy kurator osoby częściowo ubezwłasnowolnionej został powołany w myśl art. 181 § 1 k.r.o. przez sąd opiekuńczy do reprezentowania tej osoby i zarządzania jej majątkiem, nie budzi wątpliwości, że zarówno wyrażenie zgody na dokonanie czynności przewidzianych w art. 17 k.c, jak i reprezentowanie osoby częściowo ubezwłasnowolnionej w postępowaniu sądowym należy zgodnie z art. 66 k.p.c. do kuratora.

W sprawie niniejszej jednak, jak wynika z akt Sądu Rejonowego we Wrocławiu, sąd opiekuńczy, ustanawiając kuratora dla ubezwłasnowolnionej częściowo Ludmiły U. w osobie Marii M., nie przyznał kuratorowi uprawnień przewidzianych w art. 181 § 1 k.r.o. Nasuwa się pytanie, czy w takiej sytuacji kurator osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest także uprawniony do wyrażenia zgody na czynności prawne przewidziane w art. 17 k.c. oraz czy może on reprezentować - w zakresie omawianych czynności osobę częściowo ubezwłasnowolnioną w postępowaniu sądowym.

Na pierwszą część pytania należy odpowiedzieć twierdząco. Okoliczność, że sąd opiekuńczy nie przyznał kuratorowi osoby częściowo ubezwłasnowolnionej uprawnień przewidzianych w art. 181 § 1 k.r.o., oznacza, że kurator nie może zarządzać majątkiem osoby częściowo ubezwłasnowolnionej ani nie może jej reprezentować we wszystkich dokonywanych przez nią czynnościach prawnych. Nie oznacza to jednak pozbawienia kuratora tych uprawnień, które wynikają z wyraźnych przepisów prawa cywilnego, a do nich należy wyrażenie zgody, stosownie do art. 17 k.c., na zaciąganie przez osobę częściowo ubezwłasnowolnioną zobowiązań lub rozporządzenie przez nią swoim prawem.

Zajęcie innego stanowiska prowadziłoby do sytuacji, że z jednej strony częściowo ubezwłasnowolniony nie mógłby samodzielnie zaciągać zobowiązań lub rozporządzać swoim prawem, z drugiej zaś strony nie byłoby osoby, która mogłaby na te czynności wyrazić zgodę. Każdorazowe ubieganie się w sądzie opiekuńczym o umocowanie kuratora do wyrażenia takiej zgody, niezależnie od trudności natury praktycznej, nie znalazłoby wyraźnego oparcia w przepisach prawa.

Z tych przyczyn należy przyjąć, że kurator osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest powołany do wyrażenia zgody na zaciągnięcie przez nią zobowiązań lub rozporządzenie swoim prawem (art. 17 k.c.) również w tym wypadku, gdy postanowienie sądu opiekuńczego nie zawiera uprawnienia kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnionej i do zarządzania jej majątkiem (art. 181 § 1 k.r.o.).

Jeżeli chodzi o drugą część pytania, Sąd Najwyższy zajmował się nim w orzeczeniu z dnia 8.II.1970 r. (OSNCP 1971, poz. 104) i wyraził pogląd, że w sprawach wynikłych z czynności, których osoba częściowo ubezwłasnowolniona nie może dokonać samodzielnie, kurator tej osoby jest uprawniony do działania za nią w procesie, choćby postanowienie sądu opiekuńczego nie zawierało upoważnienia kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnionej.

Orzeczenie powyższe zostało poddane krytyce w literaturze prawniczej, jednakże Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela zawarte w nim stanowisko.

Wykładnia art. 66 k.p.c. w związku z art. 65 § 2 k.p.c. prowadzi do wniosku, że zdolności procesowej nie posiada nie tylko osoba pozbawiona całkowicie zdolności do czynności prawnych, ale także osoba ograniczona w tej zdolności w sprawach wynikających z czynności prawnych, których osoba ta nie mogłaby dokonywać samodzielnie. W tym więc zakresie osoba ta musi być reprezentowana przez swego przedstawiciela.

Niepodobna przyjąć, że w wypadku częściowego ubezwłasnowolnienia istnieje luka w prawie, polegająca na tym, że chociaż osoba częściowo ubezwłasnowolniona powinna być w pewnych sytuacjach reprezentowana przez swego przedstawiciela, osoby tego przedstawiciela brak. Przeciwnie, należy przyjąć, że w tym zakresie przedstawicielem ustawowym osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest jej kurator ustanowiony zgodnie z art. 16 § 2 k.c. i że nie jest mu w tym celu potrzebne szczególne upoważnienie sądu opiekuńczego. Przepis art. 181 § 1 k.r.o. przewidujący, że sąd opiekuńczy może upoważnić kuratora do reprezentowania osoby częściowo ubezwłasnowolnionej i do zarządzania jej majątkiem, oznacza tylko możliwość rozszerzenia uprawnień kuratora poza ramy przedstawicielstwa wynikającego z innych przepisów prawa, nie może zaś być interpretowany w tym sensie, że kurator, któremu sąd opiekuńczy nie przyznał uprawnień przewidzianych w art. 181 § 1 k.r.o., nie może być przedstawicielem osoby częściowo ubezwłasnowolnionej nawet w tym zakresie, który wynika z przepisów prawa cywilnego materialnego i formalnego.

W tych warunkach należy przyjąć, że skoro w sprawie niniejszej kurator wnioskodawczyni nie był w ogóle wezwany do udziału w sprawie, zaskarżone orzeczenie już z tej przyczyny nie może być utrzymane w mocy.

Uzasadnione są także zarzuty rewizji nadzwyczajnej, że Sąd Rejonowy nie wyjaśnił należycie, za jaką kwotę został przez uczestnika sprzedany samochód należący do wspólności oraz czy długi, na które powoływał się uczestnik, obciążały majątek wspólny i zostały przez niego spłacone. Tylko takie bowiem długi mogły podlegać rozliczeniu w postępowaniu o podział majątku wspólnego (art. 686 w związku z art. 507 § 3 k.p.c.).

Z tych przyczyn Sąd Najwyższy, uwzględniając rewizję nadzwyczajną, orzekł jak w sentencji.

OSNC 1978 r., Nr 11, poz. 204