Uchwała z dnia 1976-11-12 sygn. III CZP 54/76

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 54/76

Uchwała z dnia 12 listopada 1976 r.

Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie: H. Dąbrowski, K. Piasecki.

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Stefana U. przeciwko Helenie U. o rozwód, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łodzi postanowieniem z dnia 8 września 1976 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.

"Czy w przypadku wniesienia rewizji od wyroku rozwodowego tylko w części orzekającej o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania - należy uznać, że wyrok ten zaskarżony jest w całości?"

udzielił następującej odpowiedzi:

Zaskarżenie przez stronę wyroku rozwodowego jedynie w części orzekającej o zajmowanym przez małżonków wspólnym mieszkaniu, w tym także w części orzekającej o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków (art. 58 § 2 k.r.o.), nie oznacza zaskarżenia tego wyroku w całości.

Uzasadnienie

W wyroku orzekającym rozwód małżeństwa stron Sąd Rejonowy oddalił wniosek pozwanej o eksmisję powoda z mieszkania stron oraz ustalił, że na czas wspólnego zamieszkiwania po rozwodzie oboje małżonkowie nadal będą korzystali z dotychczas zajmowanego wspólnego mieszkania. Po rozpoznaniu sprawy na skutek rewizji pozwanej, która zaskarżyła wyrok Sądu Rejonowego w części oddalającej żądanie eksmisji powoda, Sąd Wojewódzki przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, przytoczone w sentencji niniejszej uchwały.

Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:

W stanie prawnym obowiązującym do chwili wejścia w życie ustawy z dnia 19 grudnia 1975 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 45, poz. 234) w orzecznictwie i doktrynie przyjmowano powszechnie zasadę integralności wyroku sądowego (por. w szczególności uchwałę składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5.I.1953 r. C. 688/51 - OSN 1954, poz. 26, wydaną pod rządem prawa rodzinnego z 1950 r., wytyczne Sądu Najwyższego z dnia 18.III.1968 r. III CZP 79/66 - OSNCP 1968, poz. 7 oraz uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 12.X.1970 r. III CZP 6/70 - OSNCP 1971, poz. 117). Zasada integralności oznacza, że wszystkie rozstrzygnięcia, które obligatoryjnie powinny być zamieszczone w wyroku rozwodowym, a więc o orzeczeniu rozwodu (art. 56 k.r.o.), o winie rozkładu pożycia (art. 57 k.r.o.), o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz o obowiązku każdego z małżonków ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka (art. 58 k.r.o. w dotychczasowym brzmieniu), stanowią integralną, nierozerwalną całość. Konsekwencją tej zasady jest wyłączenie możliwości uprawomocnienia się podstawowej części wyroku, tj. orzeczenia o rozwodzie, bez uprawomocnienia się wyżej wymienionych pozostałych koniecznych składników tego wyroku. W dalszej konsekwencji zaskarżenie wyroku rozwodowego jedynie w części dotyczącej rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej rozwodzących się małżonków lub o sposobie ponoszenia przez nich kosztów utrzymania i wychowania dziecka sprawia, że w razie wadliwości tego rozstrzygnięcia i braku podstawy do reformatoryjnego orzeczenia w tym przedmiocie sąd rewizyjny cały wyrok rozwodowy podlega uchyleniu, a sprawa przekazaniu sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.

Wskutek znowelizowania art. 58 k.r.o. nastąpiło przedmiotowe rozszerzenie elementów, które mogą, a niekiedy powinny, być przedmiotem rozstrzygnięcia w wyroku rozwodowym. Mianowicie treść dotychczasowego art. 58 k.r.o. stała się paragrafem 1 tego artykułu, dodane zaś zostały trzy dalsze paragrafy, w szczególności paragraf 2, według którego - na wniosek stron, a niekiedy z urzędu - sąd orzeka w wyroku rozwodowym w przedmiocie mieszkania, zajmowanego wspólnie przez rozwiedzionych małżonków. W związku z tą nową regulacją prawną nasunęła się Sądowi Wojewódzkiemu wątpliwość co do tego, czy wspomniana już zasada integralności wyroku rozwodowego odnosi się również do rozstrzygnięcia o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania przez czas ich zamieszkiwania w tym mieszkaniu. W związku z tak sformułowanym pytaniem należy przede wszystkim przypomnieć, że nowy § 2 art. 58 k.r.o. przewiduje kilka rodzajów rozstrzygnięć, przy czym wspólną ich cechą jest to, że wszystkie one normują stosunki prawne rozwiedzionych małżonków związane ze wspólnie zajmowanym mieszkaniem. Poza wspomnianym już rozstrzygnięciem o sposobie korzystania rozwiedzionych małżonków ze wspólnie zajmowanego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.), dalsze rozstrzygnięcia w przedmiocie wspólnego mieszkania mogą dotyczyć: eksmisji tego małżonka, który swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, podziału wspólnego mieszkania albo przyznania takiego mieszkania jednemu z małżonków. Pomimo istotnej różnicy między pierwszym z tych rozstrzygnięć a pozostałymi alternatywnymi rozstrzygnięciami, wyrażającej się w tym, że rozstrzygnięcie o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania następuje z urzędu, natomiast pozostałe rozstrzygnięcia zależą od wniosku jednego albo obojga małżonków, zachodzą między nimi również dość wyraźne związki. Widoczne są one w tym, że rozstrzygnięcie o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania (art. 58 § 2, zdanie pierwsze k.r.o.) w zasadzie wchodzi w rachubę dopiero wtedy, gdy małżonkowie nie chcieli lub nie mogli skorzystać z innych alternatywnych możliwości rozstrzygnięcia o wspólnym mieszkaniu, przewidzianych w art. 58 § 2 k.r.o. (por. tezę VIII pkt 6 zaleceń kierunkowych w sprawie wzmożenie ochrony rodziny z dnia 9.VI.1976 r. III CZP 46/75).

Nie ulega wątpliwości, że możliwe do zamieszczenia w wyroku rozwodowym rozstrzygnięcia co do wspólnego mieszkania, dokonywane na wniosek jednego z małżonków (w przedmiocie eksmisji) albo na zgodny wniosek obojga małżonków (w przedmiocie podziału wspólnego mieszkania lub przyznania go jednemu z małżonków), spełniają doniosłą społecznie funkcję likwidowania lub łagodzenia konfliktów, jakie w przyszłości mogłyby powstać między rozwiedzionymi małżonkami na tle wspólnego mieszkania, jednakże brak jest jakichkolwiek podstaw do uznania, że są one tak integralnie związane z podstawowym orzeczeniem o rozwodzie, iż stanowią z tym orzeczeniem nierozdzielną całość. W stosunku do orzeczenia rozwodu są to rozstrzygnięcia uboczne, które zależą od woli stron bądź przynajmniej jednej z nich, mogą więc, ale nie muszą, znaleźć się w wyroku rozwodowym. Rozstrzygnięcia te tak się mają do orzeczenia o rozwodzie, jak rozstrzygnięcie, na wniosek małżonka, o przysługujących mu po rozwodzie alimentach (art. 444 k.p.c.).

W przeciwieństwie do wyżej wymienionych rozstrzygnięć, sąd o sposobie korzystania z wspólnego mieszkania przez czas wspólnego zamieszkania w nim rozwiedzionych małżonków orzeka z urzędu, z tego więc punktu widzenia zachodzi podobieństwo między tym rozstrzygnięciem a rozstrzygnięciami, o których mowa w art. 58 § 1 k.r.o. To tylko podobieństwo nie uzasadnia jeszcze poglądu, że rozstrzygnięcie wydane w trybie art. 58 § 2 zdanie pierwsze k.r.o. stanowi nierozdzielną, integralnie związaną z orzeczeniem rozwodu część wyroku rozwodowego. Jak to już bowiem wyjaśnił Sąd Najwyższy we wspomnianym wyżej punkcie 6 tezy VIII zaleceń kierunkowych, sąd wyjątkowo mógłby odstąpić od rozstrzygnięcia w tym przedmiocie, pomimo jego obligatoryjnego charakteru, gdyby oboje małżonkowie sprzeciwili się temu albo gdyby powierzchnia wspólnego mieszkania (np. jedna izba) czyniła takie rozstrzygnięcie bezprzedmiotowym. Decydujące znaczenie przy udzielaniu odpowiedzi na przedstawione przez Sąd Wojewódzki zagadnienie prawne należy przypisać jednak diametralnie odmiennym racjom prawnym leżącym u podstaw dyspozycji § 1 i § 2 (zdanie pierwsze) art. 58 k.r.o. Te zaś racje prawne, a nie sam fakt obligatoryjności rozstrzygnięcia akcesoryjnego, przesądzają o tym, czy takie rozstrzygnięcie stanowi nierozerwalną całość z orzeczeniem rozwodu.

W cytowanych na wstępie niniejszego uzasadnienia uchwałach Sądu Najwyższego wyjaśniono, że za integralnością wyroku rozwodowego łącznie z rozstrzygnięciem o władzy rodzicielskiej rozwiedzionych małżonków oraz o ponoszeniu przez nich kosztów utrzymania i wychowania ich małoletnich dzieci przemawia - poza koniecznością niezwłocznego unormowania sytuacji osobistej i materialnej małoletnich dzieci - ścisły związek między rozstrzygnięciem tych kwestii a jedną z podstawowych przesłanek rozwodowych, według której, w myśl art. 56 § 2 k.r.o., rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci rozwodzących się małżonków. Bez prawidłowego rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej oraz o kosztach utrzymania i wychowania małoletnich dzieci nie jest możliwa rzeczowa ocena samej dopuszczalności rozwodu z punktu widzenia dobra małoletnich dzieci stron.

Tych głębokich racji, przemawiających za integralnością wyroku rozwodowego łącznie z zawartym w nim rozstrzygnięciem o władzy rodzicielskiej oraz kosztach utrzymania i wychowania małoletnich dzieci, nie można odnieść do wyroku rozwodowego obejmującego rozstrzygnięcie o sposobie korzystania przez rozwiedzionych małżonków ze wspólnego mieszkania. Brak jest bowiem przekonywających argumentów, które mogłyby przemawiać za tym, że wadliwość takiego rozstrzygnięcia podważa automatycznie podstawowe w sprawie orzeczenie o rozwodzie. Rozstrzygnięcie bowiem w przedmiocie określonym w zdaniu pierwszym § 2 art. 58 k.r.o., pomimo jego obligatoryjności, zmierza do tego samego celu, jaki mają przed sobą inne rozstrzygnięcia przewidziane alternatywnie w tym paragrafie. Wszystkie więc, możliwe w myśl art. 58 § 2 k.r.o., rodzaje rozstrzygnięć z punktu widzenia skutku ich odrębnego zaskarżenia, powinny być traktowane jednakowo, ponieważ u podstaw każdego z tych rozstrzygnięć leży ta sama racja prawna. Jest nią dążenie ustawodawcy do wykorzystania, w razie orzeczenia rozwodu, istniejących możliwości odseparowania rozwiedzionych małżonków, a tym samym ograniczenia możliwych między nimi przyszłych konfliktów na tle wspólnego mieszkania. Wszystkie te rozstrzygnięcia, podobnie jak przewidziane w art. 58 § 3 k.r.o. rozstrzygnięcie o podziale majątku wspólnego, leżą w interesie rodziny, na co wyraźnie wskazuje ogólna norma zamieszczona w art. 58 § 4 k.r.o., nie oznacza to jednak, aby nie mogły być przedmiotem odrębnego zaskarżenia i dalszego postępowania po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego w części orzekającej o rozwodzie małżeństwa. Za powyższym stanowiskiem przemawia także i ta okoliczność, że potrzeba rozstrzygnięcia o sposobie korzystania ze wspólnego mieszkania może powstać dopiero wtedy, gdy sąd rewizyjny w wyniku zaskarżenia wyroku rozwodowego, np. tylko w części orzekającej eksmisję, uchyli wyrok tylko w tej części, a sąd pierwszej instancji po ponownym rozpoznaniu sprawy dojdzie do wniosku, że brak jest podstawy do orzeczenia eksmisji.

W wyniku tych rozważań Sąd Najwyższy doszedł do wniosku, że wszystkie możliwe - w myśl art. 58 § 2 k.r.o. - rozstrzygnięcia w przedmiocie wspólnego mieszkania, zajmowanego przez rozwiedzionych małżonków, w tym także rozstrzygnięcie o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego zamieszkiwania w nim tych małżonków, mogą być przedmiotem odrębnego zaskarżenia do wyższej instancji. Ograniczenie przez stronę zaskarżenia tylko do jednego z tych rozstrzygnięć nie jest równoznaczne z zaskarżeniem całego wyroku rozwodowego, w konsekwencji więc powoduje uprawomocnienie się niezaskarżonej części wyroku rozwodowego w przedmiocie orzeczenia rozwodu wraz z jego integralnymi składnikami wymienionymi w art. 57 i art. 58 § 1 k.r.o.

Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 391 k.p.c. orzekł jak w sentencji uchwały.

OSNC 1977 r., Nr 7, poz. 109