Wyrok z dnia 1976-10-06 sygn. IV CR 380/76

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CR 380/76

Wyrok z dnia 6 października 1976 r.

Związek przyczynowy między określonym schorzeniem poszkodowanego a ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu przemysłowego emitującego szkodliwe dla zdrowia substancje należy uznać za wskazany już w razie ustalenia, że poszkodowany był narażony na działanie szkodliwych zanieczyszczeń, emitowanych przez to przedsiębiorstwo lub zakład, których normalnym następstwem może być schorzenie poszkodowanego.

Przewodniczący: sędzia K. Olejniczak. Sędziowie: S. Rudnicki (sprawozdawca), Z. Marmaj.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu sprawy z powództwa Ireny M., Władysława M., Anny P., Leona M., Józefy M., małoletnich Doroty M., Renaty M., Małgorzaty M., Henryka M. oraz Krystyny D., Adama D. i małoletniego Zenona D. przeciwko Zakładom Rejonowym Gazów Technicznych "Polgaz" w M. o zapłatę, na skutek rewizji powodów: Ireny M., Władysława M., małoletniego Henryka M. i pozwanych Zakładów od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie z dnia 20 kwietnia 1976 r.

uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo Ireny i Władysława małż. M. o odszkodowanie za szkody w produkcji sadowniczo-ogrodniczej i orzekającej o zniesieniu kosztów procesu i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Wojewódzkiemu w Rzeszowie do ponownego rozpoznania;

oddalił rewizję tychże powodów w pozostałej części i w całości rewizję powoda Henryka M. i strony pozwanej;

zniósł wzajemnie koszty postępowania rewizyjnego między powodem Henrykiem M. a stroną pozwaną, a rozstrzygnięcie o pozostałych kosztach postępowania rewizyjnego pozostawił Sądowi Wojewódzkiemu.

Uzasadnienie

Powodowie twierdzili w pozwie, że zamieszkują w sąsiedztwie pozwanych Zakładów, które produkują gazy techniczne i emitują pyły wapienne, działające szkodliwie na zdrowie powodów oraz na wyniki produkcji rolnej, hodowlanej i sadowniczo-ogrodniczej gospodarstwa rolnego małż. Ireny i Władysława M. Wszyscy powodowie chorują wskutek szkodliwości wspomnianych pyłów, a powodowie Irena i Władysław M. ponieśli ponadto szkody majątkowe w gospodarstwie.

Z tego tytułu powodowie domagali się zasądzenia od pozwanych odszkodowania w kwotach wyszczególnionych w pozwie i w pismach procesowych.

Pozwane Zakłady wniosły o oddalenie powództwa, zaprzeczając powyższym twierdzeniom.

Sąd Wojewódzki w Rzeszowie zasądził od pozwanych na rzecz każdego z powodów po 10.000 zł tytułem zadośćuczynienia za doznany przez każdego z powodów rozstrój zdrowia, natomiast w pozostałym zakresie oddalił powództwo. Sąd ustalił, że w wyniku przebywania powodów w strefie szkodliwego działania emitowanych przez pozwane Zakłady pyłów wapiennych wystąpiły u powodów zmiany o typie zapalenia przemieszkowego, stany zapalne w obrębie błony śluzowej nosogardzieli i w obrębie spojówek. Zmiany te spowodowały u powodów inwalidztwo biologiczne od 3 do 15%. Zanieczyszczenie środowiska wspomnianymi pyłami wapiennymi jest bardzo znaczne i jest "co najmniej prawdopodobne", że wpłynęło także na zmniejszenie plonów roślin uprawnych, zmniejszenie ich wartości biologicznej i smakowej. Nie zostało natomiast udowodnione, że z działalnością pozwanych Zakładów związane są także szkody w hodowli zwierzęcej. Zasądzając na rzecz powodów wymienione wyżej kwoty tytułem zadośćuczynienia, Sąd uznał, że powodowie nie wykazali normalnego związku przyczynowego między przemysłową działalnością pozwanych Zakładów, a szkodą w hodowli i produkcji sadowniczej i dlatego w tej części powództwo oddalił. Oddaleniu uległy również żądania powodów zasądzenia zwrotu kosztów lepszego odżywiania, gdyż schorzenia powodów nie były związane z tego rodzaju kosztami.

Od tego wyroku wnieśli rewizje powodowie Irena i Władysław M., Henryk M. oraz pozwane Zakłady. Powodowie domagali się zasądzenia dalszej kwoty 122.970 zł na rzecz Ireny i Władysława M. z tytułu wynagrodzenia szkód majątkowych i kwoty 10.950 zł na rzecz Henryka M. z tytułu zwrotu kosztów lepszego odżywiania. Pozwane Zakłady domagały się oddalenia powództwa w całości albo uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Wojewódzkiemu do ponowngo rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Pozwane Zakłady kwestionują w rewizji nadal zasadę odpowiedzialności i zarzucają, że Sąd Wojewódzki naruszył przepis art. 435 w zw. z art. 361 k.c. uznając, że między naruszeniem zdrowia powodów a ruchem tych Zakładów istnieje związek przyczynowy. Zdaniem skarżącego, nie ma w zebranym w sprawie materiale podstaw do takiego wniosku, ponieważ nie przeprowadzono pomiarów emitowanych zanieczyszczeń.

Zarzut powyższy jest bezpodstawny. Przewidziana w art. 435 k.c. odpowiedzialność zakładów przemysłowych za szkody wyrządzone przez ruch zakładu oparta została na zasadzie ryzyka zarówno ze względu na zwiększone ryzyko takich szkód, jak i nieporównywalne różnice w sytuacji poszkodowanego i sprawcy szkody, które przemawiają w szczególny sposób za udzieleniem poszkodowanemu skutecznej ochrony, m.in. w odpowiednim rozłożeniu ciężaru dowodu. Okoliczność ta nie pozostaje bez znaczenia dla wykładni art. 435 w zw. z art. 6 k.c. Wykładnia bowiem, która prowadziłaby do obarczenia osoby poszkodowanej przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu wymienionego w art. 435 k.c. ciężarem udowodnienia, że spośród różnego rodzaju szkodliwych dla zdrowia zanieczyszczeń środowiska emitowanych przez różne zakłady przemysłowe - a m.in. przez pozwane przedsiębiorstwo - przyczyną szkody jest zanieczyszczenie emitowane przez pozwane przedsiębiorstwo, byłaby niezgodna z naczelną zasadą wykładni wymienioną w art. 4 k.c. Równałoby się to bowiem z jednej strony nałożeniu na poszkodowanego dowodu często niemożliwego do przeprowadzenia, a z drugiej strony prowadziłoby do wykładni prawa niezgodnej z konstytucyjną zasadą ochrony środowiska naturalnego, a tym samym z ochroną życia i zdrowia obywateli. Dlatego też związek przyczynowy między określonym schorzeniem poszkodowanego a ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu przemysłowego należy uznać za wykazany już w razie ustalenia, że poszkodowany był narażony na działanie szkodliwych zanieczyszczeń, emitowanych przez pozwane przedsiębiorstwo lub zakład, których normalnym następstwem może być wspomniane schorzenie.

Dla odpowiedzialności przedsiębiorstwa lub zakładu określonej w art. 435 k.c. bez znaczenia jest fakt, że szkoda mogła powstać tylko w wyniku kumulowania się szkodliwych substancji emitowanych przez różne zakłady przemysłowe. Każdy bowiem zakład, który prowadzi działalność na obszarze uprzemysłowionym, może i powinien liczyć się z tym, że każde dodatkowe źródło szkodliwych zanieczyszczeń powietrza pogarsza warunki zdrowotne na tym terenie i w następstwie sumowania się różnych zanieczyszczeń może doprowadzić do określonych szkód, chociażby nawet emisje pochodzące z tego tylko zakładu same przez się nie przekraczały dopuszczalnych stężeń szkodliwych zanieczyszczeń, określonych w odpowiednich przepisach.

Sąd Najwyższy w obecnym składzie nie podziela poglądów, według których do odszkodowania zobowiązuje tylko takie ujemne oddziaływanie przez przedsiębiorstwo lub zakład przemysłowy, które przekracza powszechnie odczuwalne w danym rejonie skutki pogorszenia środowiska (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7.IV.1970 r. III CZP 17/70, OSPiKA 1971, z. 9, poz. 169 z dnia 3.VII.1969 r. II CR 208/69, OSPiKA 1971, z. 5, poz. 87). Do ograniczenia takiego brak jest podstaw prawnych. Ustalenie, kiedy szkodliwe oddziaływanie przekracza "powszechnie odczuwalne w danym rejonie skutki pogorszenia środowiska", byłoby poza tym bardzo trudne, a kryteria ocen dowolne i zawodne. Wynik zaś takiej wykładni sprzyjałby tylko wzrastającej beztrosce przedsiębiorstw, gdyby mogły zwolnić się od odpowiedzialności przez wskazanie na to, że na obszarze ich działalności doszło i tak, wskutek działania innych przedsiębiorstw, do powszechnie odczuwalnego pogorszenia warunków środowiskowych.

W związku z wywodami rewizji, dotyczącymi braku ustaleń w przedmiocie stężenia emitowanych przez pozwane Zakłady pyłów wapiennych, należy wskazać poza tym na to, że obowiązujące akty wykonawcze do ustawy z dnia 21 kwietnia 1966 r. o ochronie powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniem (Dz. U. Nr 14, poz. 87) nakładają obowiązek prowadzenia pomiarów stężeń substancji zanieczyszczających powietrze atmosferyczne na zakłady wydalające te substancje, ponieważ pomiary takie są skomplikowane, kosztowne i długotrwałe. Toteż właśnie dlatego obowiązujące w tej mierze zarządzenia Prezesa Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 31 stycznia 1967 r. w sprawie zasad przeprowadzania pomiarów stężeń substancji zanieczyszczających powietrze atmosferyczne (M. P. Nr 11, poz. 62) nakłada wspomniany obowiązek tylko na takie zakłady, które wydalają gazy o łącznej ilości ponad 40.000 m³/godz. W tych warunkach nałożenie na poszkodowanego ciężaru dowodu wysokości stężeń prowadziłoby do wyników niemożliwych do przyjęcia. Nie na powodzie, lecz na stronie pozwanej spoczywał ciężar dowodu, że emitowane przez nią zanieczyszczenia nie miały z określonych przyczyn wpływu na schorzenia powodów. Za dowód taki nie można uznać faktu, że niektórzy powodowie mieszkają poza gospodarstwem rolnym Ireny i Władysława M. Przede wszystkim bowiem, jak wynika z ich zeznań, początkowo wszyscy mieszkali razem przy ul. Przemysłowej nr 49, a dopiero później, lecz już po zachorowaniu, część usamodzielnionych członków rodziny zamieszkała przy ul. Przemysłowej nr 29 i 31.

Skoro zatem prawidłowe są ustalenia Sądu Wojewódzkiego o emitowaniu przez pozwane Zakłady szkodliwych dla zdrowia substancji (pyłu wapiennego) i wpływu działania tych substancji na stan zdrowia powodów, to z tych przyczyn rewizja pozwanych Zakładów, jako nieuzasadniona, ulega oddaleniu (art. 387 k.p.c.).

1. Rewizja powoda Henryka M. jest także nieuzasadniona, Sąd Wojewódzki bowiem prawidłowo ustalił, że w związku z rozpoznanym przez biegłych schorzeniem także u tego powoda nie zachodziła potrzeba wydatków na dodatkowe odżywianie. Ustalenia tego zresztą rewizja nie podważa. Toteż z braku uzasadnionych podstaw i ta rewizja ulega oddaleniu.

III. Rewizja powodów Ireny i Władysława M. jest tylko częściowo uzasadniona. Ulega ona oddaleniu w części dotyczącej oddalenia powództwa o zasądzenie odszkodowania za szkody w hodowli zwierząt. Trafnie bowiem uznał Sąd Wojewódzki na podstawie wnikliwego postępowania dowodowego, że w zebranym w sprawie materiale brak jest dowodów pozwalających na ustalenie, że powodowie ponieśli wspomniane szkody przez ruch pozwanych Zakładów. Opinie biegłych w tym zakresie są szczegółowe, logiczne i przekonywające.

Odmiennie przedstawia się sprawa roszczeń odszkodowawczych dotyczących szkód w uprawach sadowniczo-ogrodniczych. W świetle wszystkich przeprowadzonych dowodów jest rzeczą niewątpliwą, że pył wapienny emitowany jest przez pozwane Zakłady w takim natężeniu, że okoliczne tereny, a w szczególności drzewa i krzewy na nieruchomości powodów, wyglądają jak pokryte śniegiem. Dlatego też prawidłowo uznał Sąd Wojewódzki za "co najmniej prawdopodobne", że stałe zapylanie wpłynęło na "zmniejszenie plonów roślin uprawnych, zmniejszenie ich wartości biologicznej i smakowej". Niezrozumiałe jest więc stwierdzenie, że "prawdopodobieństwo szkodliwego oddziaływania pyłów na rośliny i drzewa owocowe nie daje podstaw do przyjęcia normalnego związku przyczynowego między przemysłowym działaniem strony pozwanej a powstałą szkodą".

Z opinii biegłego mgr inż. R. wynika, że zanieczyszczenia spowodowały konkretne, wymierne szkody majątkowe w plonach roślin uprawnych. Dlatego też użycie przez biegłego wyrażenia, iż szkody te są "co najmniej prawdopodobne" nie może być uważane za wyraz stanowiska, iż stopień tego prawdopodobieństwa jest tak mały, że nie uzasadnia wyprowadzenia pozytywnego ustalenia z innych faktów (art. 232 k.p.c.).

Powoduje to konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku w tej części i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania (art. 388 § 1 k.p.c.) w tym zakresie.

OSNC 1977 r., Nr 5-6, poz. 93