Uchwała z dnia 1975-05-08 sygn. III CZP 31/75

Numer BOS: 1867554
Data orzeczenia: 1975-05-08
Rodzaj organu orzekającego: Sąd Najwyższy

Najważniejsze fragmenty orzeczenia w Standardach:

Sygn. akt III CZP 31/75

Uchwała z dnia 8 maja 1975 r.

Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie: Z. Wasilkowska, S. Rudnicki.

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Marii L. przeciwko Stefanowi Z. o rozwiązanie umowy o dożywocie, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Rzeszowie postanowieniem z dnia 7 lutego 1975 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy powódka jako dożywotniczka może domagać się w drodze powództwa, opartego na art. 913 § 2 k.c., rozwiązania stosunku prawnego dożywocia, łączącego ją z pozwanym jako zobowiązanym, jeśli stosunek ten powstał z mocy samego prawa w wyniku zawarcia przez strony nieformalnej umowy o dożywocie i stwierdzony został ostateczną decyzją administracyjną opartą na art. 1 ust. 1 i art. 8 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych?",

udzielił następującej odpowiedzi:

Przepis art. 913 § 2 k.c., według którego umowa dożywocia może być w wypadkach wyjątkowych rozwiązana na żądanie dożywotnika, stosuje się odpowiednio również wtedy, gdy prawo dożywocia powstało z mocy prawa na podstawie art. 8 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250).

Uzasadnienie

Aktem własności ziemi z dnia 13.I.1973 r., wydanym przez Wydział Rolnictwa i Leśnictwa PPRN w P. na podstawie art. 1 ust. 1, art. 8 i 12 ustawy z dnia 26 października 1971 r. o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz. U. Nr 27, poz. 250), zostało stwierdzone, że Stefan Z. z mocy samego prawa stał się właścicielem nieruchomości o powierzchni 2,4463 ha w J. oraz że z tytułu nabycia nieruchomości z mocy samego prawa powstało prawo dożywocia na rzecz Marii L., urodzonej w 1879 r., przy czym treść dożywocia określa dołączona do aktu umowa, nabywca zaś ponosi osobistą odpowiedzialność za świadczenia objęte prawem dożywocia.

Uwzględniając powództwo Marii L. przeciwko Stefanowi Z., Sąd Powiatowy wyrokiem z dnia 25.IV.1974 r. uznał "za rozwiązaną i pozbawioną skutków prawnych umowę o dożywocie, na podstawie której Wydział Rolnictwa i Leśnictwa PPRN w P. aktem własności ziemi z dnia 13.I.1973 r. nadał na własność pozwanemu nieruchomość we wsi J. (...)", i zobowiązał pozwanego do wydania opisanej nieruchomości w posiadanie powódki. Po rozpoznaniu sprawy na skutek rewizji pozwanego Sąd Wojewódzki na podstawie art. 391 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji niniejszej uchwały.

Sąd Wojewódzki rozważył, co następuje:

Według stanowiska Sądu Wojewódzkiego decydujące znaczenie dla udzielenia odpowiedzi na przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne ma wyjaśnienie kwestii charakteru nabycia własności nieruchomości na podstawie art. 1 ust. 1 wyżej wymienionej ustawy uwłaszczeniowej. Jeżeli bowiem nabyciu temu przypisze się charakter pierwotny, to nabycie stwierdzone aktem własności ziemi, a więc decyzją administracyjną, jest ostateczne, poprzedzająca zaś to nabycie umowa dożywocia, sporządzona bez zachowania przewidzianej przez prawo formy aktu notarialnego, stanowi tylko jedną z przesłanek nabycia własności z mocy prawa. W konsekwencji tego rozumowania rozwiązanie stosunku dożywocia, powstałego z mocy prawa, na podstawie przepisów kodeksu cywilnego nie byłoby dopuszczalne.

Zgodzić się trzeba z poglądem, że nabycie z mocy prawa własności nieruchomości przez jej posiadacza samoistnego na podstawie art. 1 ust 1 omawianej ustawy nie jest ustawową konwalidacją umowy, zawartej bez zachowania przewidzianej przez prawo formy, a stanowiącej podstawę objęcia tej nieruchomości w posiadanie. Trafne jest również spostrzeżenie, że nieformalna umowa, będąca podstawą objęcia przez rolnika nieruchomości w posiadanie, stanowi jedynie podstawową przesłankę nabycia własności z mocy prawa. Stwierdzenia te jednak wymagają uzupełnienia przez dodanie, że pomiędzy nieformalną umową, leżącą u podstaw dyspozycji art. 1 ust. 1 ustawy uwłaszczeniowej, a nabyciem własności nieruchomości z mocy prawa zachodzą związki przewidziane w dalszych przepisach tej ustawy. Charakter i skutki prawne tych związków są różne w zależności od rodzaju umowy, sporządzonej bez przewidzianej przez prawo formy. Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne powstało w związku z nabyciem własności nieruchomości, którą nabywca przed dniem wejścia w życie ustawy uwłaszczeniowej objął w posiadanie na podstawie umowy o dożywocie zawartej bez przewidzianej przez prawo formy, dalsze więc rozważania będą poświęcone problemom prawnym, dotyczącym uwłaszczenia w związku z objęciem w posiadanie nieruchomości na podstawie tego rodzaju umowy.

Z nabyciem z mocy prawa własności nieruchomości, którą rolnik objął w samoistne posiadanie na podstawie nieformalnej umowy o dożywocie, ustawa wiąże daleko idące skutki. Mianowicie w myśl art. 8 ustawy jednocześnie z nabyciem przez posiadacza samoistnego z mocy prawa własności nieruchomości, stanowiącej przedmiot nieformalnej umowy o dożywocie, powstaje również z mocy prawa na rzecz dożywotnika prawo dożywocia, którego treść ustala się według nieformalnej umowy o dożywocie. Nie zachodzi tu wprawdzie konwalidacja nieformalnej umowy o dożywocie dlatego, że prawo dożywocia powstaje na rzecz dożywotnika z mocy prawa oraz że powstaje ono dopiero z dniem wejścia w życie ustawy uwłaszczeniowej. Niemniej jednak od tej chwili dożywotnik jest podmiotem prawa dożywocia, "do którego stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego".

Artykuł 8 ustawy uwłaszczeniowej, zawierający cytowane odesłanie do przepisów kodeksu cywilnego, nie wprowadza w tym względzie jakichkolwiek ograniczeń czy wyłączeń poza zastrzeżeniem stosowania tych przepisów "odpowiednio". Kodeks cywilny z prawem dożywocia wiąże uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku prawnego, określone w szczególności w art. 911-914 k.c. Jak już wspomniano, żadne z uprawnień dożywotnika, przewidzianych w tych przepisach, nie zostało wyłączone przez art. 8 ustawy uwłaszczeniowej. Dożywotnikowi przysługuje więc w warunkach określonych w art. 913 § 1 k.c., prawo żądania zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na rentę odpowiadającą wartości tych uprawnień, a w warunkach określonych w art. 913 § 2 k.c. - prawo żądania rozwiązania stosunku dożywocia. Zastrzeżenie w art. 8 ustawy uwłaszczeniowej, że przepisy kodeksu cywilnego dotyczące prawa dożywocia, do których należy także art. 913 § 2 k.c., stosuje się "odpowiednio", oznacza, iż przepisy te należy stosować z uwzględnieniem swoistej sytuacji, w której zarówno nabycie własności nieruchomości, jak i powstanie prawa dożywocia następuje nie z mocy umowy stron, lecz z mocy prawa. W związku z tym w warunkach przewidzianych w art. 913 § 2 k.c. żądanie sprowadza się do rozwiązania nie umowy o dożywocie, lecz stosunku dożywocia. Poza tym żądanie takie przysługuje takiemu tylko dożywotnikowi, który do chwili uwłaszczenia rolnika, będącego zobowiązanym z tytułu powstałego z mocy prawa na rzecz dożywotnika prawa dożywocia, był właścicielem nieruchomości i w takim charakterze zawarł z tym rolnikiem nieformalną umowę o dożywocie.

Należy ponadto podkreślić, że rozwiązanie na podstawie art. 913 § 2 k.c. przez sąd stosunku dożywocia nie stanowi uchylenia decyzji administracyjnej, stwierdzającej z mocy prawa nabycie własności nieruchomości przez rolnika i powstanie prawa dożywocia na rzecz dożywotnika. Rozwiązanie stosunku dożywocia w niczym nie podważa tych decyzji, skoro rozwiązanie to jest skutkiem zdarzeń, które nastąpiły później, i skoro następuje ono ze skutkiem ex nunc, tj. z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia sądowego, wydanego przez sąd w granicach przysługujących mu kompetencji przewidzianych w art. 913 § 2 k.c. w związku z art. 8 ustawy uwłaszczeniowej, zawierającym wspomniane już odesłanie do przepisów kodeksu cywilnego.

W związku z podniesioną przez Sąd Wojewódzki wątpliwością, czy przedstawiona wyżej wykładnia nie pozostaje w kolizji z celami ustawy uwłaszczeniowej, zmierzającymi do uporządkowania własności gospodarstw rolnych i stworzenia odpowiednich warunków dla intensyfikacji produkcji rolnej, należy zauważyć, że przy wykładni wymienionych przepisów nie można nie doceniać skuteczności cywilnoprawnych środków ochrony produkcji rolnej. Nadrzędny interes społeczno-gospodarczy, nakazujący ochronę indywidualnych gospodarstw rolnych pracujących chłopów, nie jest domeną jedynie unormowań prawnoadministracyjnych, lecz również prawa cywilnego, czego wyrazem jest - między innymi - przepis art. 131 k.c. Dyrektywa interpretacyjna wyrażona w tym przepisie nie może ujść uwadze sądów orzekających o rozwiązaniu stosunku dożywocia. Już sam przepis art. 913 § 2 k.c. w swej hipotezie zakłada wyjątkowość sytuacji, uzasadniającej rozwiązanie stosunku dożywocia. Wyjątkowość ta polega na tym, że rozwiązanie tego stosunku jest środkiem ostatecznym, dopuszczalnym wtedy, gdy zawodzą inne środki, w szczególności gdy nie jest możliwe zapewnienie egzystencji dożywotnika w drodze zamiany świadczeń wynikających z treści prawa dożywocia na rentę. Dlatego też przy ocenie przez sąd żądania dożywotnika, opartego na przepisie art. 913 § 2 k.c., obowiązkiem sądu jest zarówno szczegółowe rozważenie usprawiedliwionych interesów obu stron, jak i dogłębne rozważenie skutków rozstrzygnięcia sprawy z punktu widzenia ogólniejszego interesu społeczno-gospodarczego.

Z przedstawionych wyżej przyczyn Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały.

OSNC 1976 r., Nr 2, poz. 32

Treść orzeczenia pochodzi z Urzędowego Zbioru Orzeczeń SN

Serwis wykorzystuje pliki cookies. Korzystając z serwisu akceptujesz politykę prywatności i cookies.