Uchwała z dnia 1975-06-07 sygn. III CZP 19/75

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 19/75

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 7 czerwca 1975 r.

Przewodniczący: Prezes SN J. Pawlak. Sędziowie: W. Bryl, W. Maruczyński (sprawozdawca), Z. Masłowski, J. Pietrzykowski, T. Szymanek, Z. Wasilkowska.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej PRL W. Bryndy, w sprawie z powództwa Zofii i Henryka małżonków S. przeciwko Skarbowi Państwa - Urzędowi Powiatowemu w J., Barbarze S. i Helenie S. o rentę i odszkodowanie, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Najwyższy na posiedzeniu w dniu 21 lutego 1975 r. do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego:

"Czy postanowienie art. 120 § 1 kodeksu pracy stosuje się do takiej sytuacji, w której pracownik przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych wyrządził szkodę osobie trzeciej przed dniem 1 stycznia 1975 r., a postępowanie cywilne o naprawienie tej szkody, wszczęte przeciwko pracownikowi przed tą datą, nie zostało jeszcze prawomocnie zakończone?",

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Przepis art. 120 § 1 kodeksu pracy stosuje się także do takiej sytuacji, w której pracownik przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych wyrządził szkodę osobie trzeciej przed dniem 1 stycznia 1975 r., a postępowanie sądowe o naprawienie tej szkody, wszczęte przeciwko pracownikowi, nie zostało przed tą datą prawomocnie zakończone.

Uzasadnienie

Powodowie żądali zasądzenia solidarnie od pozwanych: Skarbu Państwa i dwóch pracownic Szpitala odszkodowania i renty, uzasadniając odpowiedzialność pozwanych tym, że pozwane pracownice Szpitala na skutek zaniedbania ich obowiązków pracowniczych spowodowały w dniu 8.IX.1970 r. śmierć syna powodów.

Sąd Wojewódzki uwzględnił częściowo powództwo (do kwoty 49.771 zł) w stosunku do wszystkich pozwanych, oddalając powództwo w pozostałym zakresie.

W toku rozpoznawania sprawy na skutek rewizji wszystkich stron procesowych Sąd Najwyższy przedstawił do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego wymienione na wstępie zagadnienie prawne.

Udzielenie prawidłowej odpowiedzi na to pytanie zależy od ustalenia zasięgu czasowego obowiązywania art. 120 § 1 k.p.

W tej kwestii Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 25.II.1975 r. (II PR 302/74) i z dnia 2.IV.1975 r. (II CR 62/75) wypowiedział pogląd, że przepis art. 120 § 1 k.p. stosuje się do roszczeń odszkodowawczych osób trzecich również w tym wypadku, gdy pracownik wyrządził osobie trzeciej szkodę przed dniem 1 stycznia 1975 r. Za podstawę prawną takiej tezy oba orzeczenia przyjęły art. XIII § 1 przep. wprow. k.p.

Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela powyższy pogląd z tym zastrzeżeniem, że przytoczona teza jest za szeroka, a jej uzasadnienie jest oparte na nie przekonywających założeniach.

Wyrażona w art. XIII § 1 przep. wprow. k.p. zasada natychmiastowego działania nowego prawa odnosi się do stosunków pracy nawiązanych przed dniem wejścia w życie kodeksu pracy, co oznacza, że do skutków czynności i zdarzeń zaistniałych przed 1 stycznia 1975 r., a odnoszących się ściśle do podmiotów stosunku pracy, stosuje się kodeks pracy, jeśli przepisy szczególne nie przewidują odmiennego uregulowania. Dlatego art. XIII § 1 przep. wprow. k.p. nie obejmuje swoim zasięgiem art. 120 § 1 k.p., który wychodzi poza ramy stosunku pracy w ścisłym znaczeniu i wkraczając na teren prawa cywilnego, w rzeczy samej zajmuje się tylko podmiotowym ograniczeniem roszczeń odszkodowawczych osób trzecich, a więc podmiotów stojących poza konkretnym stosunkiem pracy.

Wprawdzie art. 120 § 1 k.p. jest nieodłączną częścią regulacji odpowiedzialności majątkowej pracownika wobec zakładu pracy w szerokim ujęciu tego określenia, jednakże jego treść sprowadza się do modyfikacji prawa cywilnego w tym kierunku, że w razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej, osoba ta nie ma roszczenia o naprawienie tej szkody w stosunku do sprawcy, tj. pracownika, gdyż do naprawienia tej szkody zobowiązany jest wyłącznie zakład pracy.

Tak więc przepis art. 120 § 1 k.p., choć umiejscowiony jest w prawie pracy i do tego prawa przynależny, reguluje zagadnienie należące do zakresu prawa cywilnego.

Przepisy wprowadzające kodeks pracy, nie wyłączając art. XVIII i cyt. art. XIII § 1, nie normują zakresu czasowego obowiązywania art. 120 § 1 k.p. Wobec tego w celu ustalenia tego zakresu należy sięgnąć do przepisów prawa cywilnego, a w szczególności do art. 3 k.c., który stanowi, że ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że wynika to z jej brzmienia lub celu.

Wykładnia słowna art. 120 § 1 k.p. w przedmiocie określenia zakresu czasowego obowiązywania tej normy pozwala tylko na stwierdzenie, że treść interpretowanej normy nie zawiera wskazówki co do jej wstecznego działania.

Aby ustalić, czy za wstecznym działaniem art. 120 § 1 k.p. przemawia cel tej normy, trzeba posłużyć się systemową i funkcjonalną wykładnią tego przepisu.

Artykuł 120 k.p. zawiera kompleksowe rozwiązanie kwestii naprawienia szkody wyrządzonej osobie trzeciej z winy nieumyślnej przez pracownika przy wykonywaniu jego obowiązków pracowniczych. Bezpośrednią odpowiedzialność zgodnie z art. 120 § 1 k.p. ponosi zakład pracy. Natomiast pracownik na podstawie art. 120 § 2 k.p. odpowiada za tę szkodę niejako pośrednio, gdyż zakład pracy, naprawiwszy szkodę, może domagać się od pracownika w drodze regresu odszkodowania w ramach art. 114-119 k.p. Dyspozycje więc obu norm art. 120 k.p. są związane ze sobą systemowo i logicznie, wobec czego trzeba zakładać, że są one także niesprzeczne w zakresie swego działania czasowego.

Wyrażona w art. XIII § 1 przep. wprow. k.p. zasada natychmiastowego działania kodeksu pracy odnosi się w pełni do art. 120 § 2 k.p., z czego wynika, że poczynając od 1 stycznia 1975 r. pracownik w omawianej na wstępie sytuacji powinien odpowiadać majątkowo tylko wobec zakładu pracy z przytoczonym ograniczeniem zakresu odszkodowania. Wobec tego nie powinien on nadal odpowiadać - ani w szerszym zakresie, ani też bezpośrednio - wobec osoby trzeciej, której szkodę wyrządził.

Przy założeniu odmiennym zakład pracy z mocy art. 120 § 1 k.p. w związku z art. 417, 420 lub 430 k.c. i pracownik z mocy art. 415 w związku z art. 441 § 1 k.c. odpowiadaliby nadal solidarnie za naprawienie pełnej szkody. Poszkodowany mógłby wyegzekwować przysądzone mu odszkodowanie bez względu na jego wysokość od pracownika jako dłużnika solidarnego, pracownik zaś po naprawieniu szkody byłby w takiej sytuacji pozbawiony regresu wobec swego zakładu pracy (art. 441 § 3 k.c. - argument a contrario). Prowadzić by to mogło do nieuzasadnionego zniweczenia bądź zmniejszenia odpowiedzialności zakładu pracy w stosunku do osoby trzeciej (art. 120 § 1 k.p.) i do równie nieuzasadnionego rozszerzenia zakresu odpowiedzialności pracownika z naruszeniem ograniczeń przewidzianych w art. 120 § 2 k.p.

Nawet przy założeniu, że wypadki bezpośredniego egzekwowania odszkodowań przez poszkodowanych od pracowników byłyby zjawiskiem nieczęstym, w celu uniknięcia powyższej sprzeczności i niekonsekwencji trzeba przyjąć, że zasada natychmiastowego działania nowego prawa odnosi się nie tylko do art. 120 § 2 k.p., lecz także do art. 120 § 1 k.p., i że to wynika z celu tego przepisu.

Obawa, że przyjęcie takiego poglądu może stanowić nieuzasadnione ograniczenie praw podmiotowych osób poszkodowanych, w szczególności w razie niewypłacalności odpowiedzialnego za szkodę zakładu pracy, nie może mieć decydującego znaczenia z następujących przyczyn:

Zjawisko niewypłacalności zakładu pracy dotyczyć może tylko zakładów należących do niektórych osób fizycznych lub prawnych z wyłączeniem jednostek państwowych. Wystąpić ono może stosunkowo rzadko i nie ma potrzeby naginania rozwiązania postawionego na wstępie zagadnienia do wypadków raczej nietypowych.

Po drugie, art. 120 § 1 k.p., statuując wyłączną odpowiedzialność zakładu pracy, ma na względzie sytuacje typowe, to jest wypadki, w których zakład pracy nie tylko odpowiada majątkowo, ale także ma możliwość naprawienia szkody.

Zasada prawna uchwalona w niniejszej sprawie nie wyłącza możliwości dochodzenia odszkodowania przez osobę trzecią bezpośrednio od pracownika - w razie niewypłacalności zakładu pracy zatrudniającego tego pracownika. Szczegółowe rozważanie tego problemu nie było jednak w rozstrzyganej sprawie potrzebne.

Przyjęcie natychmiastowego działania art. 120 § 1 k.p. łącznie z implikacjami dotyczącymi wstecznego działania tej normy nie oznacza, że działanie jest niczym nie ograniczone. W orzecznictwie i doktrynie bowiem przyjmuje się powszechnie, że nawet tam, gdzie nowy przepis ma moc wsteczną, moc ta nie dotyczy stosunków prawnych ustalonych pod rządem przepisów dotychczasowych przez prawomocny wyrok, ugodę, uznanie właściwe, zrzeczenie się itp. Dlatego też zakres czasowego działania art. 120 § 1 k.p. jest w analogiczny sposób ograniczony, gdyż odstępstwo od powyższej zasady może istnieć w razie wyraźnego uregulowania w tym przedmiocie - jak to np. ma miejsce w sytuacjach objętych art. XVIII przep. wprow. k.p. W odniesieniu zaś do art. 120 § 1 k.p. takiego odmiennego uregulowania brak.

Dlatego w sprawach o odszkodowanie wszczętych przez osoby trzecie przeciwko pracownikom, a prawomocnie nie zakończonych do dnia 31 grudnia 1974 r., ma zastosowanie art. 120 § 1 k.p.

OSNC 1976 r., Nr 2, poz. 20