Uchwała z dnia 1973-03-02 sygn. III CZP 41/72

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 41/72

Uchwała z dnia 2 marca 1973 r.

Przewodniczący: sędzia H. Dąbrowski (sprawozdawca). Sędziowie: J. Ignatowicz, A. Gola.

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w K. przeciwko Zofii B. o 34.200 zł, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Kielcach postanowieniem z dnia 27 marca 1972 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy rzeczy pochodzące z kradzieży dokonanej na szkodę przedsiębiorstwa państwowego, nabyte przez pasera, a w razie zużycia lub utraty tych rzeczy - ich równowartości ulegają przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa w rozumieniu art. 412 k.c.?

W razie odpowiedzi pozytywnej na powyższe pytanie - kto jest zobowiązany do świadczenia na rzecz Skarbu Państwa przedmiotów ulegających przepadkowi - ewentualnie ich równowartości w razie zużycia lub utraty tych przedmiotów - w sytuacji, gdy rzeczy pochodzące z kradzieży były przedmiotem kilku kolejnych transakcji między paserami, a w szczególności czy zobowiązany jest sprawca przestępstwa, czy też jeden z paserów i który z nich?",

postanowił udzielić następującej odpowiedzi:

1. Pochodzące z kradzieży i sprzedane paserowi rzeczy ani ich wartość nie podlegają przepadkowi na podstawie art. 412 k.c.
2. W wypadku kolejnego zbywania przez paserów rzeczy pochodzących z kradzieży przepadkowi z art. 412 k.c. podlega świadczenie z każdej transakcji, otrzymane przez pasera za zbywane rzeczy.

Uzasadnienie

W sprawie karnej rozpatrywanej przez Sąd Wojewódzki w Krakowie Zofia B. została prawomocnie skazana za to, że w okresie od maja 1969 r. do marca 1970 r. w W. nabyła od Marii K. 150 litrów spirytusu wartości 34.200 zł, a następnie sprzedała nabyty spirytus, wiedząc, że pochodzi on z kradzieży na szkodę Zakładów Przemysłu Spirytusowego, przy czym miejscem sprzedaży spirytusu był kierowany przez pozwaną sklep nr 38 Rejonowej Spółdzielni Zaopatrzenia i Zbytu.

W sprawie niniejszej Prokurator Powiatowy dla Dzielnic Stare Miasto i Zwierzyniec w Krakowie, powołując się na powyższy wyrok skazujący pozwaną Zofię B., wniósł o zasądzenie od niej - na podstawie art. 412 k.c. - na rzecz Skarbu Państwa (Wydział Finansowy PRN w K.) kwoty 34.200 zł jako wartości spirytusu, która z mocy powyższego przepisu ulega przepadkowi.

Sąd Powiatowy w Kazimierzy Wielkiej wyrokiem z dnia 30.XII.1971 r. powództwo oddalił. W uzasadnieniu wyroku wskazał, iż sąd karny ma obowiązek zasądzania z urzędu na rzecz poszkodowanej jednostki pełnego odszkodowania od sprawcy zagarnięcia mienia, uznał więc, że przepis art. 412 k.c. nie powinien mieć zastosowania do paserów, pozwana zaś Zofia B. była dalszym paserem.

W związku z rewizją Prokuratora Powiatowego od powyższego wyroku Sąd Wojewódzki w Kielcach przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 § 1 k.p.c. do rozstrzygnięcia budzące poważne wątpliwości zagadnienie prawne, przytoczone w sentencji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kodeks cywilny w art. 412 przewiduje przepadek świadczenia w wypadkach w tym przepisie wskazanych. Według wytycznych Sądu Najwyższego z dnia 19.XII.1972 r. (OSNCP 1973, z. 3, poz. 73) przepadek następuje z mocy samego prawa w chwili spełnienia świadczenia. Przesłanką przepadku z mocy powyższego przepisu jest, aby zarówno świadczenie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego, jak i realizacja czynności prawnej miały charakter działania niegodziwego, tj. takiego działania, które zmierza bezpośrednio do pogwałcenia porządku prawnego i ze względu na rażąco niemoralne lub aspołeczne pobudki zasługuje na szczególne potępienie. Dalszą przesłanką przepadku przewidzianego w art. 412 k.c. jest istnienie po stronie spełniającego i przyjmującego świadczenie świadomości niegodziwości zarówno celu czynności prawnej, jak i czynu zabronionego.

Jak już wyjaśniono w uzasadnieniu uchwały SN z dnia 22.I.1973 r. III CZP 91/72, fakt dokonania kradzieży nie uzasadnia stosowania art. 412 k.c. wobec braku elementu świadczenia. Natomiast z mocy przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 k.c.) rodzi on po stronie sprawcy obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej osobie poszkodowanej wskutek kradzieży, co następuje przez zwrot przedmiotu kradzieży bądź też - w szczególności w razie niemożności zwrotu rzeczy wskutek jej zużycia lub utraty - przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej stanowiącej wartość skradzionego przedmiotu, określoną według prawideł wskazanych w art. 363 k.c. Do naprawienia szkody wyrządzonej wskutek kradzieży zobowiązany jest z mocy art. 422 k.c. nie tylko bezpośredni sprawca, lecz także ten, kto go do wyrządzenia szkody nakłonił (podżegacz) albo był mu pomocny (pomocnik), jak również ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej szkody, a więc w szczególności paser, przy czym ich odpowiedzialność jest z mocy art. 441 § 1 k.c. solidarna.

W razie sprzedaży rzeczy pochodzącej z kradzieży występują dwa świadczenia. Jedno obejmuje wydanie skradzionego przedmiotu, drugie - zapłatę ceny. Jednakże jeśli chodzi o wydanie rzeczy, to obejmuje ono, jak to wskazano w uzasadnieniu cyt. uchwały SN z dnia 22.I.1973 r., tylko przeniesienie posiadania, paser bowiem, mając świadomość pochodzenia rzeczy z przestępstwa, nie nabywa prawa własności. Ponieważ posiadanie nie jest prawem, przepadek z art. 412 k.c. nie ma zastosowania. Zresztą przepadek godziłby przede wszystkim w prawa poszkodowanego, pozbawiając go możności odzyskania rzeczy, na której miejsce w razie niemożności zwrotu, jak już powiedziano, wchodzi odszkodowanie obejmujące jej wartość. Zobowiązany zaś do naprawienia szkody przede wszystkim przez zwrot rzeczy jest m.in. również paser. Przepadkowi ulega natomiast cena sprzedażna uiszczona przez pasera sprzedawcy, którym może być sprawca kradzieży bądź też paser, gdy rzecz pochodząca z kradzieży jest przedmiotem kolejnego zbycia. Przepadek, zgodnie z przytoczonymi wskazaniami zawartymi w cyt. wytycznych z dnia 19.XII.1972 r., następuje z mocy samego prawa w momencie spełnienia świadczenia (zapłaty ceny). Z chwilą uiszczenia ceny reprezentująca ją kwota, której nie można utożsamiać z wartością rzeczy, przechodzi na Skarb Państwa, który staje się wierzycielem w stosunku do przyjmującego świadczenie, tj. sprzedawcy rzeczy, będącego sprawcą kradzieży bądź paserem. W razie zatem kolejnego zbywania przez paserów rzeczy pochodzących z kradzieży przepadkowi z art. 412 k.c. podlega świadczenie z każdej transakcji otrzymane przez pasera za zbywaną rzecz, jako wynikające z czynności prawnej o niegodziwym - w świetle powołanych wytycznych - celu.

Obowiązek sprawcy kradzieży bądź pasera wydania Skarbowi Państwa ceny uzyskanej za sprzedaną paserowi rzecz oraz obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej poszkodowanemu, którym może być inny niż Skarb Państwa podmiot, powstają - jak to również wskazano w uzasadnieniu cyt. uchwały SN z dnia 22.I.1973 r. - na gruncie zupełnie różnych stanów faktycznych. Pierwszy z tych obowiązków wynika z czynności prawnej o celu niegodziwym, jaką jest każda sprzedaż rzeczy przez sprawcę kradzieży dalszemu paserowi, wskutek czego następuje przepadek świadczenia otrzymanego za zbywaną rzecz. Drugi obowiązek wynika z czynu niedozwolonego i polega na naprawieniu szkody osobie poszkodowanej wskutek kradzieży. Oba wymienione obowiązki oparte są na różnych podstawach prawnych, a łączyć je może tylko to, że stany faktyczne, z których te obowiązki wynikają, mogły być zrealizowane przez tę samą bądź te same osoby.

Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na przedstawione pytania udzielił odpowiedzi sformułowanych na wstępie.

OSNC 1974 r., Nr 2, poz. 21