Uchwała z dnia 1973-03-17 sygn. III CZP 6/73

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 6/73

Uchwała z dnia 17 marca 1973 r.

Przewodniczący: sędzia Z. Wasilkowska. Sędziowie: J. Majorowicz, J. Krajewski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, w sprawie z powództwa Cecylii K. przeciwko Tadeuszowi K. o odszkodowanie, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym następującego zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki dla Woj. Warszawskiego w Warszawie postanowieniem z dnia 5 grudnia 1972 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy wiąże sąd cywilny - na podstawie art. 11 k.p.c. - orzeczenie sądu dla nieletnich, w którym zastosowano wobec sprawcy środek wychowawczy?",

uchwalił:

Ustalenia prawomocnego wyroku, w którym sąd karny uznał nieletniego w wieku pomiędzy trzynastym a siedemnastym rokiem życia za działającego z rozeznaniem i winnego przypisanego mu czynu, wiążą sąd cywilny co do popełnienia przestępstwa także wówczas, gdy sąd karny zastosował wobec nieletniego środek wychowawczy.

Uzasadnienie

W dniu 31 lipca 1970 r. szesnastoletni wówczas Tadeusz K. brał udział w ratowaniu mienia z palącego się domu. Pomoc jego polegała na tym, że podawane mu przez okno rzeczy odrzucał w bezpieczne miejsce. Odrzuconą w ten sposób butelką ze spirytusem denaturowanym ugodził stojącą obok Cecylię K., powodując u niej ciężkie uszkodzenie ciała.

Na skutek rewizji Sąd Wojewódzki wyrokiem z dnia 28 maja 1971 r. zmienił wyrok Sądu Powiatowego, uniewinniający sprawcę wypadku, w ten sposób, że uznał nieletniego za winnego tego, iż działając z rozeznaniem, nieumyślnie spowodował uszkodzenie ciała Cecylii K., i zastosował wobec niego środek wychowawczy w postaci upomnienia.

Powołując się na powyższy wyrok, Cecylia K. wniosła przeciwko sprawcy szkody powództwo o odszkodowanie, które zostało częściowo uwzględnione, przy czym sąd cywilny uznał się za związany ustaleniem co do popełnienia przestępstwa. W toku rozpoznania rewizji od tego wyroku Sąd Wojewódzki przedstawił Sądowi Najwyższemu w trybie art. 391 k.p.c. budzące wątpliwości zagadnienie prawne, sformułowane w komparycji uchwały. Istota zagadnienia - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - sprowadza się do tego, że w stosunku do nieletniego, mimo uznania go winnym przypisanego mu czynu, zastosowano jedynie środek wychowawczy, co nasuwa wątpliwość, czy tego rodzaju orzeczenie może być potraktowane jako wyrok skazujący w rozumieniu art. 11 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Stosownie do art. 11 k.p.c. ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Z redakcji przepisu wynika, iż zastosowanie zawartej w nim zasady zostało uzależnione od jednoczesnego istnienia trzech przesłanek: wydania rozstrzygnięcia w formie prawomocnego wyroku, dokonania ustaleń co do faktu popełnienia przestępstwa w sądowym postępowaniu karnym i zamieszczenia tych ustaleń w wyroku skazującym.

Istnienie pierwszej z wymienionych przesłanek nie budzi wątpliwości, skoro z załączonych akt sprawy karnej wynika, iż uznanie za winnego nastąpiło w formie prawomocnego wyroku, przy czym przyjęta przez sąd forma orzeczenia musi być uznana za prawidłową, skoro w myśl art. 342 lit. b k.p.k. z 1928 r. orzeczenie co do zastosowania środka wychowawczego zamiast umieszczenia w zakładzie poprawczym sąd zamieszcza w wyroku.

W świetle art. 1 § 1 ustawy z dnia 22 grudnia 1969 r. o utrzymaniu w mocy na okres przejściowy niektórych dotychczasowych przepisów prawa karnego (Dz. U. Nr 37, poz. 311) nie powinno też budzić wątpliwości, że postępowanie przed sądem dla nieletnich jest sądowym postępowaniem karnym, skoro wydział dla nieletnich jest wydziałem sądu powiatowego (art. 6 prawa o ustroju sądów powszechnych), a postępowanie przed nim toczy się według przepisów kodeksu postępowania karnego. Pozostaje zatem do rozważenia, czy wyrok sądu dla nieletnich, w którym uznano nieletniego winnym przypisanego mu czynu, ma charakter wyroku skazującego w rozumieniu art. 11 k.p.c., jeżeli wobec tego nieletniego zastosowano jedynie środek wychowawczy.

I na to pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej.

Według art. 70 k.k. z 1932 r. nieletniego, który po ukończeniu 13 lat, a przed ukończeniem 17 lat popełnił z rozeznaniem czyn zabroniony pod groźbą kary, "skazuje się" na umieszczenie w zakładzie poprawczym. Umieszczenie w zakładzie poprawczym stanowi zatem w rozumieniu tego przepisu swoistą formę skazania. Jedynie w drodze wyjątku od powyższej zasady sąd może zastosować wobec takiego nieletniego środek wychowawczy, jeżeli ze względu na okoliczności czynu, charakter nieletniego albo warunki jego życia i otoczenia umieszczenie go w zakładzie poprawczym nie jest celowe (art. 71 d.k.k.).

W obu jednak wypadkach istota rzeczy nie ulega zmianie, lecz jedynie w tym ostatnim względy celowościowe przemawiają za odstąpieniem od umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym. W każdym razie zamiana środka nie eliminuje faktu popełnienia przestępstwa oraz winy sprawcy.

Środek wychowawczy zatem zastępuje środek surowszy, jakim jest umieszczenie w zakładzie poprawczym, przy czym w umieszczeniu w zakładzie poprawczym niewątpliwie tkwi element swoistej kary. Skoro jednak wybór jednego z tych środków zależy jedynie od oceny sądu, trudno przyjąć, aby w takim wypadku wyrok miał tracić cechy orzeczenia skazującego.

W szczególności brak podstaw do wysunięcia tezy, że na skutek zastosowania środka wychowawczego zamiast umieszczenia w zakładzie poprawczym zachodzi zrównanie nieletniego działającego z rozeznaniem z nieletnim poniżej lat trzynastu (art. 69 d.k.k.). O ile bowiem nieletni poniżej lat trzynastu nie popełnia przestępstwa, o tyle nieletni działający z rozeznaniem ponosi winę i popełnia przestępstwo, a tylko ze względów celowościowych nie stosuje się do niego kary sensu stricto.

Zastosowanie w obu wypadkach tego samego środka wychowawczego różnicy tej nie może zniwelować. Ta zaś różnica musi rzutować na wykładnię art. 11 k.p.c. Brak w powołanym przepisie jakiejkolwiek wzmianki o karze, wyeksponowanie zaś kwestii popełnienia przestępstwa może być tylko tak rozumiane, że dla zastosowania zasady wypływającej z tego przepisu decydujące znaczenie ma stwierdzenie popełnienia przestępstwa, kwestia zaś kary jest z tego punktu widzenia obojętna.

W rozumieniu więc art. 11 k.p.c. skazującym jest wyrok, który zawiera ustalenia co do faktu popełnienia przestępstwa. Przy zastosowaniu zaś środka wychowawczego na podstawie art. 71 d.k.k. ustalenie faktu popełnienia przestępstwa niewątpliwie zachodzi.

Dlatego też w świetle art. 181 k.k. z 1969 r. w wypadku uznania sprawcy za winnego dopuszczenia się obrazy innej osoby i uwolnienia go od kary z powodu wzajemności obelg - wyrok nie traci cech orzeczenia skazującego.

Podobnie ustawa o amnestii nie niweczy skutków prawomocnego wyroku skazującego co do faktu popełnienia przestępstwa (orzeczenie SN z dnia 13.I.1958 r. CR 511/57 - OSN 1958, z. 10, poz. 265).

Tak wreszcie zatarcie skazania nie wyłącza stosowania art. 11 k.p.c. (orzeczenie SN z dnia 18.III.1961 r. 1 CR 244/60 - OSN 1962, z. 4, poz. 165).

Analogiczna sytuacja zachodzi na tle wyroku, którym sąd uznał nieletniego winnym przypisanego mu czynu, lecz zastosował wobec niego środek wychowawczy. Istota rzeczy jest ta sama - istnieje tu bowiem stwierdzony element winy i dlatego rodzaj zastosowanego środka nie może zmienić tych skutków. Zresztą wątpliwość Sądu Wojewódzkiego opiera się na przeciwstawieniu kary sensu stricto i środka wychowawczego. Konfrontacja taka traci swą ostrość w naszym prawie, które wyznacza karze głównie cel resocjalizacji. W takim ujęciu również środek wychowawczy stanowi ujemną ocenę postępowania sprzecznego z normami prawa karnego.

Dodatkowy argument wypływa także z celu, jakiemu ma służyć art. 11 k.p.c. U podstaw przyjętego w nim uregulowania leżał wzgląd na wyeliminowanie możliwości rozbieżności w ustaleniu winy w sprawie karnej i cywilnej, która to wina stanowi podstawę odpowiedzialności cywilnej. Z punktu widzenia więc tego przepisu nie rodzaj kary, lecz element winy ma rozstrzygające znaczenie.

Z powyższych względów orzeczono jak w sentencji uchwały. Niezależnie od udzielenia odpowiedzi na przedstawione pytanie należy wyjaśnić wątpliwość, która mogłaby powstać na skutek nieścisłego jego ujęcia.

W pytaniu Sądu Wojewódzkiego bowiem użyto zwrotu "czy wiąże sąd cywilny orzeczenie sądu karnego", co mogłoby odnosić się również do postanowień, w których zastosowano środek wychowawczy.

W związku z tym należy podkreślić, że moc wiążącą w rozumieniu art. 11 k.p.c. ma tylko wyrok sądu dla nieletnich, w którym środek wychowawczy zastosowano zamiast umieszczenia w zakładzie poprawczym. Rozwiązanie to nie odnosi się do wypadku, gdy sąd dla nieletnich o środku wychowawczym orzeka w postanowieniu - względem nieletnich nie podlegających karze (art. 342 § 1 lit. a k.p.k. z 1928 r.).

OSNC 1973 r., Nr 11, poz. 190