Uchwała z dnia 1971-04-05 sygn. III CZP 12/71

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 12/71

Uchwała z dnia 5 kwietnia 1971 r.

Przewodniczący: sędzia J. Majorowicz (sprawozdawca). Sędziowie: R. Czarnecki, E. Mielcarek.

Sąd Najwyższy w sprawie wniosku Marii Magdaleny P. i Jana P. o dział spadku, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki - Ośrodek w Toruniu postanowieniem z dnia 4 grudnia 1970 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w postanowieniu orzekającym o dziale spadku lub o zniesieniu współwłasności sąd może na zgodny wniosek osób zainteresowanych zamiast należnej spłaty ustanowić dożywocie i zarządzić jego zabezpieczenie przez wpis do księgi wieczystej"?

udzielił następującej odpowiedzi:

W postanowieniu orzekającym o dziale spadku lub o zniesieniu współwłasności sąd może na zgodny wniosek osób zainteresowanych przyznać należne spłaty w postaci dożywotnich świadczeń w naturze.

Uzasadnienie

Przedstawione przez Sąd Wojewódzki w trybie art. 391 k.p.c. zagadnienie prawne nie znalazło dotychczas wyraźnego rozwiązania w judykaturze. Problematyki tej dotyczy w pewnym zakresie jedynie postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15.XI.1968 r. III CRN 257/68 (OSPiKA 1970 r. poz. 3). W postanowieniu tym Sąd Najwyższy na tle konkretnego stanu faktycznego uznał, że w wypadku gdy podział spadkowego gospodarstwa rolnego jest w zasadzie dopuszczalny, możliwe jest w celu zapewnienia środków utrzymania spadkobiercy będącemu w podeszłym wieku wydzielenie mu - za jego zgodą - działki ziemi do dożywotniego użytkowania, zaliczając wartość tego użytkowania za należną mu spłatę.

Przechodząc do rozważań nad przedstawionym zagadnieniem stwierdzić na wstępie należy, że dożywocie, ze względu na swój złożony charakter jak i dopuszczalność zmian co do skutków obligacyjnych jak i rzeczowych wynikających z umowy, stanowi odrębną instytucję przewidzianą w kodeksie cywilnym i w żadnym wypadku nie da się wtłoczyć w ramy odmiennych z kolei instytucji kodeksowych, jakimi są zniesienie współwłasności oraz dział spadku. Te ostatnie instytucje reguluje ściśle określony reżym prawny, który przewiduje podział nieruchomości, objętej współwłasnością lub wchodzącej w skład spadku, wraz z dokonaniem odpowiednich rozliczeń między współwłaścicielami lub spadkobiercami w formie opłat i dopłat.

Dlatego też nie jest w ogóle możliwe ustanowienie dożywocia ani w postępowaniu sądowym o zniesienie współwłasności, ani w postępowaniu o dział spadku.

Zniesienie współwłasności i dział spadku mają na celu ostateczne wyjście z niepodzielności przy zastosowaniu środków prawnych przewidzianych w kodeksie. Ustanowienie na rzecz jednego ze współwłaścicieli lub spadkobierców dożywocia nie mogłoby nastąpić już choćby z tej przyczyny, że przewidziana w tej umowie możliwość rozwiązania w niektórych wypadkach tej umowy byłaby sprzeczna z podstawowym celem, jakiemu służy i ma służyć zniesienie współwłasności lub dział spadku, to znaczy ostateczne wyjście z niepodzielności i stabilizacja stosunków własnościowych.

Za możliwe natomiast uznać należy określenie należnych współwłaścicielowi lub współspadkobiercy, który w wyniku zniesienia współwłasności lub działu spadku nie otrzymuje nieruchomości lub jej części w naturze, spłat w formie świadczeń okresowych czy to w gotówce, czy to w naturaliach zamiast spłat. Aczkolwiek bowiem tak z art. 212 i 216 jak i z art. 1075 i 1076 k.c. wynika, że przez spłatę należy rozumieć określoną, odpowiadającą udziałowi, sumę pieniężną, która z kolei może być rozłożona na raty, to jednak brak wyraźnych przepisów, które by uniemożliwiały określenie tych spłat w inny sposób.

Ponieważ jednak prawo do odpowiadającej udziałowi spłaty jest uprawnieniem współwłaściciela lub współspadkobiercy, a także ustawowo określonym obowiązkiem zobowiązanego do jej uiszczenia, przeto możliwość innego oznaczenia sposobu ich uiszczenia może wchodzić w grę tylko wówczas, gdy obie strony, tj. zobowiązany i uprawniony, wyrażą na to zgodę. Wówczas sąd, jeśli uzna, że w konkretnych okolicznościach względy społeczno-gospodarcze nie sprzeciwiałyby się takiemu rozstrzygnięciu, mógłby sposób spłaty określić w sposób odmienny od sposobu podstawowego przewidzianego w kodeksie. Jeśli chodzi o formy zastępujące spłatę uznać należy za możliwe stosowanie w drodze analogii art. 908. Możliwe więc byłoby przyznanie uprawnionemu do spłaty odpowiednich świadczeń w naturze, o jakich mowa w art. 908 § 1 k.c. Za możliwe uznać również należy, jak to przyjął Sąd Najwyższy w powołanym wyżej postanowieniu z dnia 15.XI.1968 r. III CRN 257/68, wydzielenie - w celu zapewnienia środków utrzymania współwłaścicielowi lub współspadkobiercy będącemu w podeszłym wieku - działki ziemi do dożywotniego użytkowania, zaliczając wartość tego użytkowania na należną mu spłatę, a także ustanowienie służebności mieszkania lub innej służebności osobistej.

Z powyższych względów na przedstawione pytanie udzielono odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1972 r., Nr 10, poz. 173