Uchwała z dnia 1970-10-26 sygn. III PZP 22/70

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III PZP 22/70

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 26 października 1970 r.

Przewodniczący: Prezes Z. Opuszyński. Sędziowie: K. Marowski, E. Mielcarek, M. Piekarski, S. Rejman, J. Tyszka (sprawozdawca), M. Wilewski.

Sąd Najwyższy, po wysłuchaniu wniosku prokuratora Prokuratury Generalnej PRL W. Grocholi w sprawie z powództwa Wiktorii Z. (obecnie spadkobierców w osobach: Mariana B., Janiny S., Sabiny M., Czesława U. i Reginy K.) przeciwko Zakładom Przemysłu Wełnianego w Ł. o odszkodowanie, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez skład trzech sędziów Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 8 lipca 1970 r.:

"Czy przysługujące na podstawie art. 446 § 3 k.c. roszczenie przechodzi w razie śmierci uprawnionego na jego spadkobierców?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą odpowiedź:

Roszczenie o odszkodowanie przewidziane w art. 446 § 3 k.c. przechodzi na spadkobierców uprawnionego.

Uzasadnienie

Istota zagadnienia przedstawionego do rozstrzygnięcia sprowadza się do pytania, czy roszczenie o odszkodowanie przewidziane w art. 446 § 3 k.c. jest ściśle związane z osobą uprawnionego, czy też nie ma takiego charakteru.

Jeśliby przyjąć ścisłe związanie tego roszczenia z osobą uprawnionego, to odpowiedź na postawione pytanie prawne musiałaby być negatywna, albowiem roszczenie to wygasłoby z chwilą śmierci uprawnionego i nie weszłoby do spadku po nim (art. 922 § 2 k.c.).

Pogląd zaś, ze roszczenie powyższe nie ma takiego charakteru, musi prowadzić konsekwentnie do wniosku, że w razie śmierci uprawnionego prawo jego do wymienionego odszkodowania, jako prawo majątkowe, będzie należeć do spadku po nim, a tym samym przejdzie na jego spadkobierców na zasadach ogólnych (art. 922 § 1 k.c.). Prawo bowiem do żądania naprawienia szkody majątkowej jest z istoty swej dziedziczne jako prawo majątkowe.

Prawidłowa wykładnia art. 446 § 3 k.c. uzasadnia przyjęcie drugiego z powyższych rozwiązań.

O tym, czy roszczenie przysługujące na podstawie wymienionego przepisu jest czy też nie jest ściśle związane z osobą uprawnionego, a tym samym należy do spadku po nim, decyduje charakter szkody, której naprawieniu służy ten przepis.

Przyjęcie majątkowe charakteru tej szkody przy braku przepisu szczególnego wyłączającego dziedziczność, musi prowadzić do odpowiedzi pozytywnej na postawione pytanie.

Przepis art. 446 § 3 k.c. wprowadził w stosunku do uchylonego art. 166 k.z. tę istotną zmianę merytoryczną, że wyłączył możność przyznania najbliższym członkom rodziny zmarłego "zadośćuczynienia za krzywdę moralną", pozwala natomiast na przyznanie im odszkodowania, jeżeli ich sytuacja życiowa uległa znacznemu pogorszeniu.

W obecnym stanie prawnym zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie nie ulega już wątpliwości, że odszkodowanie z art. 446 § 3 k.c. nie może być przyznane za same tylko cierpienia moralne doznane z powodu śmierci osoby najbliższej, a zatem że jest ono zależne od istnienia szkody o charakterze majątkowym.

Uwzględniało to już dawne orzecznictwo wykształcone na gruncie art. 166 k.z. i ukierunkowane uchwałą całej Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 29.I.1957 r. 1 CO 37/56 (OSN 1/58), według której żądanie zadośćuczynienia na podstawie tego przepisu nie mogło być uwzględnione, jeżeli krzywda polegała wyłącznie na cierpieniu z powodu utraty osoby najbliższej, natomiast nie łączyła się z pogorszeniem sytuacji życiowej uprawnionego.

Uchwała ta, dopuszczając możność przyznania zadośćuczynienia z art. 166 k.z. tylko wtedy, gdy obok krzywdy moralnej występowało także pogorszenie sytuacji życiowej uprawnionego, uznawała mieszany niejako charakter tego zadośćuczynienia. Orzecznictwo wykształcone na gruncie wymienionego przepisu nie przyjęło jednak w żadnym zakresie dziedziczności tego roszczenia.

Przepis art. 446 § 3 k.c. nie przejął zasady wyrażonej w powyższej uchwale SN, zgodnie bowiem z jego dyspozycją podstawę do przyznania odszkodowania przewidzianego w tym przepisie może stanowić wyłącznie znaczne pogorszenie sytuacji życiowej uprawnionego. Wobec podkreślonej już wyżej zmiany charakteru prawnego omawianego roszczenia nie można by było przypisywać ustawodawcy zamiaru wprowadzenia do zakresu odszkodowania z art. 446 § 3 k.c. także elementów zadośćuczynienia za krzywdę moralną i mieszania w ten sposób obu tych pojęć (odszkodowanie i zadośćuczynienie) w jednym przepisie prawnym. Ustawodawca odrębnie uregulował instytucję odszkodowania na rzecz najbliższych członków rodziny zmarłego i zarazem zacieśnił ich uprawnienia w porównaniu z poprzednim stanem prawnym przez wyeliminowanie z zakresu tego odszkodowania elementów niemajątkowych oraz przez wprowadzenie wymagania "znacznego pogorszenia sytuacji życiowej".

W dotychczasowym orzecznictwie na ogół zgodnie przyjmowano, że przepis art. 446 § 3 k.c. nie pozwala na przyznanie w jakimkolwiek zakresie zadośćuczynienia za cierpienia moralne z powodu śmierci osoby najbliższej, w przeciwieństwie bowiem do uchylonego art. 166 k.z. nie zna pojęcia "zadośćuczynienie".

W orzeczeniu z dnia 18.XII.1968 r. I PR 290/68 (PiP 11/69, s. 918) Sąd Najwyższy wyraźnie podkreślił, że wymieniony przepis przewiduje naprawienie szkody tylko o charakterze majątkowym, wyrażającej się w znacznym pogorszeniu sytuacji życiowej uprawnionego. Podobny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 25.VII.1967 r. I CR 81/67 (OSN CP nr 3/68, poz. 48).

Wymaga podkreślenia, że przepis art. 446 § 3 k.c. mówi o odszkodowaniu. Celem zaś odszkodowania jest naprawienie szkody majątkowej (art. 361 § 2 k.c.). Przez szkodę należy rozumieć jedynie uszczerbek majątkowy, jakiego doznaje poszkodowany na mieniu bądź na osobie, jeśli ten ostatni łączy się z konsekwencjami natury majątkowej (np. w postaci utraty zdolności do zarobkowania).

Natomiast na oznaczenie szkody o charakterze niemajątkowym przyjęło się używać terminu "krzywda". Pojęcie to obejmuje zarówno cierpienia fizyczne związane z uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia, jak i wynikłe z tego lub z naruszenia innych dóbr osobistych cierpienia moralne.

Ustawodawca mówiąc o szkodzie niemajątkowej posługuje się terminem "krzywda" i przewiduje za nią zadośćuczynienie w wypadkach w ustawie przewidzianych (art. 445 § 1 i 2 k.c.).

Dziedziczenie roszczenia o zadośćuczynienie ustawodawca dopuszcza tylko jako wyjątek od zasady wyrażonej w art. 922 § 2 k.c., uzależniając je przy tym od stwierdzenia istnienia przesłanek przewidzianych w art. 445 § 3 k.c., tj. od uznania roszczenia na piśmie lub od wytoczenia powództwa za życia uprawnionego.

Brak analogicznego unormowania kwestii dziedziczenia w art. 446 k.c. wynika z odmienności charakteru obu tych roszczeń (odszkodowanie i zadośćuczynienie). Unormowanie takie byłoby zresztą zbędne właśnie ze względu na charakter uszczerbku, którego wyrównaniu służy roszczenie z art. 446 § 3 k.c.

Godzi się w związku z tym dodać, że wobec zmiany stanu prawnego w omawianym zakresie utraciły aktualność te orzeczenia Sądu Najwyższego wydane na gruncie art. 166 k.z., według których prawo żądania zadośćuczynienia za krzywdę moralną z powodu śmierci poszkodowanego ma charakter osobisty i nie należy do spadku po uprawnionym nawet wtedy, gdy powództwo zostało wytoczone za jego życia (np. orzecz. SN z dnia 13-17.VII.1964 r. I CR 370/63, OSPiKA z 1965 r., nr 9, poz. 198).

Z przyczyn wyżej wymienionych należy przyjąć konsekwentnie, że pod rządem art. 446 § 3 k.c. nie ma już istotnego znaczenia to, czy powództwo o odszkodowanie przewidziane w tym przepisie zostało wytoczone przez uprawnionego, czy też przez jego spadkobierców.

Przeciwko dziedziczeniu omawianego roszczenia nie przemawia także przepis art. 449 k.c. ograniczający możność zbycia niektórych roszczeń w przepisie tym wymienionych. Należy bowiem mieć na uwadze, że przepis ten dotyczy zbycia w drodze czynności prawnej. Ponadto ograniczeniom w przepisie tym przewidzianym podlegają - poza roszczeniem z art. 446 § 3 k.c. - także inne roszczenia o charakterze niewątpliwie majątkowym, a m.in. roszczenie o rentę z art. 444 § 2 k.c. Nie ulega zaś wątpliwości dopuszczalność dziedziczenia roszczenia spadkodawcy o rentę należną za czas do dnia jego śmierci.

Zgodnie z przeważającym poglądem wyrażonym w dotychczasowym orzecznictwie art. 446 § 3 k.c. przewiduje szczególny rodzaj odszkodowania. Swoistość jego polega na tym, że dotyczy ono szeroko pojętej szkody majątkowej, a więc wynagrodzenia różnych szkód o charakterze materialnym, częstokroć nieuchwytnych bądź trudnych do obliczenia, jakie wywołuje zazwyczaj śmierć najbliższego członka rodziny, a których nie można wynagrodzić na podstawie art. 446 § 1 i 2 k.c. (np. świadczenia zmarłego ponad obowiązek alimentacyjny).

Na określenie tych szkód ustawodawca posługuje się szerokim pojęciem "znacznego pogorszenia sytuacji życiowej". Pogorszenie to jednak może uzasadniać przyznanie odszkodowania tylko wówczas, gdy sprowadza reperkusje majątkowe w sytuacji życiowej uprawnionego, a nie polega wyłącznie na jego cierpieniach moralnych.

Dla oceny więc, czy żądanie odszkodowania bądź to samego uprawnionego, bądź to jego spadkobierców jest uzasadnione, sąd powinien ustalić dokładnie, jaka była sytuacja życiowa rodziny zmarłego poszkodowanego przed jego śmiercią oraz czy i o ile uległa ona w chwili wyrokowania pogorszeniu wskutek jego śmierci. Dopiero w razie ustalenia, że nastąpiło znaczne pogorszenie tej sytuacji, sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego albo ich spadkobiercom stosowne odszkodowanie.

Spadkobiercy mogą oczywiście otrzymać odszkodowanie tylko wtedy, gdy przysługiwałoby ono uprawnionemu, jeśliby żył w chwili wyrokowania, i tylko w takim zakresie, jaki odpowiada szkodzie powstałej do dnia jego śmierci.

Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy udzielił na postawione pytanie prawne odpowiedzi przytoczonej w sentencji uchwały.

OSNC 1971 r., Nr 7-8, poz. 120