Postanowienie z dnia 1970-07-06 sygn. III CRN 156/70

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CRN 156/70

Postanowienie z dnia 6 lipca 1970 r.

Jeżeli przedmiotem działu spadku jest nieruchomość obciążona na rzecz właściciela innej nieruchomości, który jako współspadkobierca jest uczestnikiem postępowania działowego, to sąd rozpoznający sprawę działową obowiązany jest zbadać i ustalić jako przesłankę do prawidłowego określenia składu spadku (art. 684 k.p.c.), czy obciążająca nieruchomość spadkową służebność nie wygasła (art. 293 § 1 k.c.), a także gdyby ze względu na interes społeczno-gospodarczy (art. 623 i 688 k.p.c.) sposób wykonywania służebności wymagał zmiany, brak zaś byłoby porozumienia co do tego między zainteresowanymi, ustalić ten sposób, jak również rozważyć na żądanie uczestników, którym w drodze działu mają przypaść części obciążone, zmianę treści lub sposobu wykonywania służebności w świetle art. 291 k.c.

Nie oznacza to jednak, żeby w tym postępowaniu można też było orzec o zniesieniu służebności gruntowej (art. 294 i 295 k.c.).

Przewodniczący: sędzia J. Majorowicz. Sędziowie: F. Wesely, W. Markowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym sprawy z wniosku Cezarii K. o dział spadku po Antonim O., na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od postanowienia Sądu Powiatowego w Bielsku Podlaskim z dnia 20 maja 1969 r.,

uchylił zaskarżone postanowienie w jego pkt IV, dotyczącym utrzymania służebności na działce nr 21/5, i przekazał sprawę Sądowi Powiatowemu w Bielsku Podlaskim do ponownego rozpoznania w tym zakresie.

Uzasadnienie

Sąd Powiatowy postanowieniem z dnia 20.V.1969 r. dokonał działu gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku po Antonim O., m.in. w ten sposób, że działki położone we wsi O. oznaczone numerami: 46, 21/1, 21/4 i 21/7 przyznał na własność Stanisławowi O., a działki oznaczone numerami: 21/2, 21/5 i 21/8 - na współwłasność spadkobiercom Józefa O. w osobach jego dzieci: Franciszka, Henryka, Jadwigi i Czesławy O. Działki oznaczone numerami 21/7 i 21/8 są działkami siedliskowymi i przylegają one bezpośrednio do działki Nr 21/5, przyznanej na współwłasność wymienionym wyżej spadkobiercom Józefa O., ta zaś ostatnia przylega bezpośrednio do działki Nr 21/4, przyznanej na własność Stanisławowi O. W punkcie IV postanowienia, jak to zostało w nim sformułowane, Sąd Powiatowy "ustanowił na rzecz Stanisława O. służebność przechodu i przejazdu przez działkę Nr 21/5, naprzeciwko działki siedliskowej do przyznanej mu działki Nr 21/4".

Postanowienie to uprawomocniło się, albowiem Sąd Powiatowy odmówił Franciszkowi O. przywrócenia terminu do złożenia spóźnionej przez niego rewizji, w której kwestionował on pkt IV postanowienia działowego, a rewizja jednej z uczestniczek postępowania, mianowicie Cezarii H., dotycząca wysokości przyznanej jej spłaty, została przez Sąd Wojewódzki oddalona.

Prawomocne postanowienie działowe zaskarżył w części dotyczącej jego pkt IV Minister Sprawiedliwości rewizją nadzwyczajną, wniesioną na skutek podania Franciszka O. i po terminie przewidzianym w art. 421 § 2 k.p.c. Zarzucając rażące naruszenie art. 285 i 212 § 1 k.c., art. 623 w związku z art. 688 k.p.c. oraz interesu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, rewizja nadzwyczajna wnosi o uchylenie punktu IV zaskarżonego postanowienia.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Trafny jest zarzut, że Sąd Powiatowy, orzekając o ustanowieniu wspominanej służebności, zupełnie nie uzasadnił swego stanowiska w tej mierze i nie wskazał przyczyn, dla których uznał potrzebę jej ustanowienia. Trafny też byłby zarzut (gdyby istotnie miało miejsce ustanowienie służebności) naruszenia wymienionych w rewizji nadzwyczajnej przepisów prawa, a także interesu PRL, skoro Sąd Powiatowy nie wziął pod uwagę, że działka Nr 21/4, aczkolwiek nie ma bezpośredniego połączenia z działką siedliskową Nr 21/7 przyznaną Stanisławowi O., przylega jednak bezpośrednio do drogi publicznej, a zatem ten uczestnik ma do niej swobodny dostęp. Jednakże rewizja nadzwyczajna przeocza (jak to, być może, przeoczył również Sąd Powiatowy), że spadkodawca jeszcze za swego życia darował synowi, Stanisławowi O., na podstawie aktu notarialnego z dnia 11.I.1958 r., ze stanowiącej własność darczyńcy całej nieruchomości Nr 21 we wsi O. jej północno-zachodnią część o pow. 3 ha 50 arów od strony kolonii Nr 20 należącej do Weroniki O. i ściśle określił granice darowanej działki. W tymże akcie notarialnym została ustanowiona na rzecz Stanisława O., jako właściciela określonej wyżej części nieruchomości nr 21, na całej pozostałej części tej nieruchomości służebność przejścia i przejazdu "jako droga prosta, mająca szerokość 4 mtr., a wiodąca ze wschodu od siedliska w kierunku zachodnim do kolonii Nr 20 Weroniki O.".

Darowana Stanisławowi O. wymieniona wyżej część z całości Nr 21 jest oznaczona na planie jako działka Nr 21, bezpośrednio przylegająca do przyznanej mu w drodze działu spadku działki Nr 21/4. Przedmiotem zatem działu spadkowego, jeśli chodzi o nieruchomość w O. (jak to zresztą ustalił Sąd Powiatowy w postanowieniu działowym), była pozostała, po dokonanej darowiźnie, część z całości Nr 21, składająca się z działek oznaczonych na planie numerami: 21/1, 21/2, 21/4, 21/5 i 21/6 (siedlisko), podzielona na dwie działki: Nr 21/7 i Nr 21/8. Jednakże Sąd Powiatowy nie zaznaczył, że podlegająca działom nieruchomość jest obciążona służebnością. Wspomniana służebność gruntowa (przechód i przejazd) obciążała całą pozostałą po darowiźnie część nieruchomości Nr 21 w O. "jako droga prosta" od siedliska do stanowiącej własność Stanisława O. działki Nr 21/3.

Stosownie do art. 290 § 2 k.c., jeżeli przedmiotem działu jest nieruchomość obciążona, to służebność utrzymuje się w mocy na częściach utworzonych przez podział. Gdyby więc Sąd Powiatowy nie przeoczył tego, że przedmiotem działu jest nieruchomość obciążona, to byłby ją tak właśnie określił w składzie spadku, a ponadto byłby orzekł nie o ustanowieniu służebności (art. 212 § 1 k.c.) przez obciążenie poszczególnych części dzielonego gruntu (w danym wypadku działki Nr 21/5), lecz o jej utrzymaniu w mocy na tej działce (art. 290 § 2 k.c.).

Nie można jednak wyłączyć tego, że Sąd Powiatowy nie dopuścił się przeoczenia, a tylko wadliwie sformułował orzeczenie w tym przedmiocie, orzekając o ustanowieniu służebności, zamiast - poprawnie - o utrzymaniu jej w mocy. Gdyby więc Sąd Powiatowy uzasadnił rozstrzygnięcie, jakie zamieścił w pkt IV postanowienia, to byłaby możliwa ocena, czy zachodzi tu tylko wadliwe sformułowanie, czy też przeoczenie, że działowi podlega nieruchomość już obciążona. Sąd Powiatowy nie zamieścił w uzasadnieniu nawet najmniejszej na ten temat wzmianki, przez co w ogóle nie uzasadnił swego w tym względzie rozstrzygnięcia, rażąco naruszając art. 328 § 2 k.p.c.

Ale chociaż była dzielona nieruchomość obciążona, co pociągało za sobą w zasadzie utrzymanie w mocy służebności na częściach utworzonych przez podział, to jednak zaskarżone orzeczenie w jego pkt IV nie mogło się ostać i musiało ulec w tym zakresie uchyleniu. Trafnie bowiem podnosi rewizja nadzwyczajna, że z materiału sprawy nie wynika, aby wspomniana służebność była wykonywana. Odwrotnie, z materiału tego może raczej wynikać, iż tego wykonywania nie było, nie wykonywana zaś przez lat 10 służebność gruntowa wygasa (art. 293 § 1 k.p.c.). Trafnie też rewizja nadzwyczajna zarzuca, że nie został rozważony interes społeczno-gospodarczy, co jest przecież aktualne także przy orzekaniu o utrzymaniu służebności w mocy (art. 290 § 3 i 291 k.c.).

Jeżeli przedmiotem działu spadku jest nieruchomość obciążona na rzecz właściciela innej nieruchomości, który jako współspadkobierca jest uczestnikiem postępowania działowego, to sąd rozpoznający sprawę działową obowiązany jest zbadać i ustalić jako przesłankę do prawidłowego określenia składu spadku (art. 684 k.p.c.), czy obciążająca nieruchomość spadkową służebność nie wygasła (art. 293 § 1 k.c.), a także, gdyby ze względu na interes społeczno-gospodarczy (art. 623 i 688 k.p.c.) sposób wykonywania służebności wymagał zmiany, brak zaś byłoby porozumienia co do tego między zainteresowanymi, ustalić ten sposób, jak również rozważyć na żądanie uczestników, którym w drodze działu mają przypaść części obciążone, zmianę treści lub sposobu wykonywania służebności w świetle art. 291 k.c.

Za takim rozwiązaniem - w szczególności również co do unormowania zawartego w art. 291 k.c. aczkolwiek dotyczy ono już właściciela nieruchomości, na której ustanowiono lub utrzymano w mocy służebność gruntową - przemawia potrzeba kompleksowego rozwiązania, między uczestnikami postępowania działowego, wszystkich wiążących się z tym zagadnień, tak by dokonany podział prawidłowo uwzględniał interesy uczestników tego postępowania oraz interes społeczno-gospodarczy.

Ponieważ Sąd Powiatowy, orzekając w zakresie służebności, tego wszystkiego nie rozważył i nie poczynił w tym zakresie ani koniecznych ustaleń, ani też nie dokonał ocen, przeto uzasadniony jest zarzut rewizji nadzwyczajnej naruszenia interesu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, albowiem naruszony został zbieżny z tym interes społeczno-gospodarczy i dlatego upływ terminu z art. 421 § 2 k.p.c. nie mógł stać na przeszkodzie do uwzględnienia rewizji nadzwyczajnej.

Gdyby jednak przy ponownym rozpoznaniu sprawy w uchylonym zakresie okazało się, że obciążająca nieruchomość spadkową służebność gruntowa ani nie wygasła, ani też nie sposób jej wykonywania na częściach utworzonych przez podział nie uzasadnia zmian w świetle art. 290 § 3 i 291 k.c., to należy mieć na uwadze, że w omawianym tu postępowaniu nie można orzekać o zniesieniu służebności gruntowej.

Okoliczność, że sąd w postępowaniu działowym mającym za przedmiot nieruchomość obciążoną ma obowiązek ustalać i orzekać co do służebności, jak już o tym była mowa wyżej (art. 293 § 1, 290 § 3 i 291 k.c.), nie oznacza, żeby w tym postępowaniu można też było orzec o zniesieniu służebności gruntowej (art. 294 i 295 k.c.). Nie zezwala bowiem na to nie tylko inny tryb dochodzenia tego rodzaju roszczeń (proces), lecz również sama istota roszczenia, gdyż nie chodziłoby tu o stosowne i zgodne z interesem społeczno-gospodarczym zmiany na skutek decyzji sądu co do sposobu wykonywania nie wygasłej służebności, lecz o pozbawienie tych uprawnień.

Z przytoczonych względów i na mocy art. 422 § 2 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.

OSNC 1971, r., Nr 4, poz. 71