Uchwała z dnia 1970-09-22 sygn. III PZP 11/70

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III PZP 11/70

Uchwała 7 sędziów - zasada prawna z dnia 22 września 1970 r.

Przewodniczący: Prezes Z. Opuszyński. Sędziowie: W. Formański (autor uzasadnienia), J. Krzyżanowski, K. Marowski, M. Piekarski (sprawozdawca), J. Pietrzykowski, S. Rejman.

Sąd Najwyższy, z udziałem wiceprokuratora Prokuratury Generalnej PRL W. Grocholi, w sprawie z powództwa Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska" w K. przeciwko Tadeuszowi Z. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez skład sądzący trzech sędziów Sądu Najwyższego postanowieniem z dnia 10 kwietnia 1970 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 30 ustawy o Sądzie Najwyższym:

"Czy w razie rozłożenia na raty zasądzonego świadczenia pieniężnego (art. 320 k.p.c.) sąd może nie przyznać wierzycielowi żądanych odsetek za okres poprzedzający płatność tych rat?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

Rozkładając z mocy art. 320 k.p.c. zasądzone świadczenia pieniężne na raty, sąd nie może - na podstawie tego przepisu - odmówić przyznania wierzycielowi żądanych odsetek za okres do dnia wydania wyroku zasądzającego świadczenie; rozłożenie zasądzonego świadczenia na raty ma jednak ten skutek, że wierzycielowi nie przysługują odsetki od ratalnych świadczeń za okres od daty wyroku do daty płatności poszczególnych rat.

Uzasadnienie

I Odpowiedź na przedstawione składowi siedmiu sędziów do rozstrzygnięcia pytanie prawne zależy od charakteru przepisu art. 320 k.p.c. i przedmiotu jego unormowania, dopiero bowiem wyjaśnienie tych dwóch problemów pozwoli prawidłowo określić zasięg uprawnień sądu z mocy powołanego przepisu w stosunku do zgłoszonego przez wierzyciela żądania zasądzenia odsetek od świadczenia, z którego spełnieniem dłużnik opóźnił się lub popadł w zwłokę.

Przepis art. 320 k.p.c., obok charakteru proceduralnego, ma także - mimo zamieszczenia go w kodeksie postępowania cywilnego - cechy normy materialnoprawnej, uprawnia on bowiem sąd do modyfikowania treści łączącego strony stosunku zobowiązaniowego. Zamieszczanie przepisów prawa materialnego w prawie procesowym i odwrotnie nie jest obce naszemu ustawodawcy. Przykładem tego, gdy idzie o kodeks postępowania cywilnego z 1964 r., mogą być choćby przepisy art. 130 § 2 czy art. 182 § 2, które normują zagadnienie skutków, jakie wiążą także przepisy prawa materialnego z wniesieniem pisma procesowego lub z wytoczeniem powództwa. Umieszczenie rozważanego przepisu w k.p.c. podyktowane było względami praktycznymi, w celu kompleksowego unormowania uprawnień sądu w zakresie wyrokowania. Taka zatem lokata przepisu art. 320 k.p.c. nie wyłącza stwierdzenia, że może on zawierać w swej treści normatywnej znamiona materialnoprawne.

Uprawnienie sądu w postaci rozłożenia na raty zasądzonego świadczenia, mimo że było ono płatne w całości z mocy prawa materialnego w chwili orzekania, wkracza niewątpliwie w dziedzinę tego prawa; sąd bowiem, rozkładając na raty należne wierzycielowi świadczenie, dokonuje modyfikacji dotychczasowego stosunku cywilnoprawnego łączącego strony. Cel, któremu przepis ten ma służyć, mianowicie ochrona dłużnika w szczególnie uzasadnionych wypadkach, jak również jego normatywna treść świadczą o tym, że ma on obok cech procesowych znamiona właściwe normie materialnoprawnej.

II Przedstawiony podwójny charakter przepisu art. 320 k.p.c., zachęca prima facie do wykładni rozszerzającej, dlatego też szczególnie aktualne - w celu znalezienia prawidłowej odpowiedzi na postawione pytanie - staje się dokładne określenie przedmiotu jego unormowania.

Na wstępie trzeba stwierdzić, że jest to norma o charakterze szczególnym, wyjątkowym, zastosowanie jej bowiem dopuszczalne jest tylko w szczególnie uzasadnionych wypadkach. Jako przepis szczególny, wymaga się wykładni ścisłej, i to zarówno w zakresie wymagań procesowych, jak i co do zasięgu w dziedzinie materialnoprawnej.

W rozważanej dziedzinie materialnoprawnej przepis art. 320 k.p.c. uprawnia sąd do rozłożenia zasądzonego świadczenia na raty. Fakt, że w praktyce sentencje wyroków wydanych przy zastosowaniu omawianego przepisu przybierają postać jednorazowego i jednoczesnego nakazu, nie może przesłonić oczywistego faktu, iż następują w takim wypadku dwie fazy orzekania. Mianowicie sąd po dokonaniu ustalenia rodzaju i wysokości należnego świadczenia wraz z należnymi od tego świadczenia odsetkami orzeka zasądzenie takiego świadczenia. Ustalenie to przy wyrokach zasądzających nie figuruje w sentencji oddzielnie, lecz tkwi implicite w samej sentencji takich wyroków. Przepis art. 320 k.p.c. nie eliminuje ani nie pochłania art. 316 k.p.c. Wprawdzie wydanie wyroku na podstawie art. 316 k.p.c. następuje jednocześnie z rozłożeniem w tymże wyroku zasądzonego świadczenia na raty na podstawie art. 320 k.p.c., jednakże zasądzenie świadczenia jest czynnością poprzedzającą rozłożenie tego świadczenia na raty.

W chwili zatem decydowania o rozłożeniu na raty sąd ma za przedmiot swej decyzji całe należne świadczenie wraz z należnymi od niego odsetkami. Prawidłowa sentencja wyroku zasądzającego, wydanego na podstawie art. 316 k.p.c. i przy zastosowaniu art. 320 k.p.c., powinna - dla uniknięcia niejasności - zawierać dwa człony: jeden zawierający zasądzenie świadczenia i drugi zawierający rozłożenie na raty zasądzonego świadczenia. W praktyce najczęściej spotyka się sentencje wyroków, w których obie te części zlewają się w jedną całość o treści normującej wysokość, sposób i termin zapłaty długu, co jednak nie powinno przesłaniać istoty tkwiącego w takiej sentencji zagadnienia dwóch decyzji sądu.

III Część wyroku, która ma za przedmiot rozłożenie na raty zasądzonego roszczenia, ma charakter konstytutywny i wkraczający w dziedzinę prawa materialnego. Wskutek bowiem rozłożenia na raty następuje z mocy konstytutywnego wyroku inne oznaczenie sposobu i terminu spłaty świadczenia należnego wierzycielowi. Dłużnik na podstawie takiego wyroku zostaje zobowiązany do regulowania swojego długu w sposób ratalny zamiast w sposób wynikający z łączącego strony stosunku zobowiązaniowego i w innych terminach od tych, jakie wynikają z takiego stosunku. Natomiast ścisła wykładnia wyjątkowego i szczególnego przepisu art. 320 k.p.c. nie zezwala dopatrywać się w jego treści szerszych jeszcze uprawnień sądu. W szczególności normatywna treść tego przepisu nie uprawnia sądu, poza modyfikowaniem sposobu i terminu spłaty świadczenia, do dokonywania dalszych zmian w zasądzonym świadczeniu, jako to: zwiększenia lub ograniczenia obowiązku świadczenia (np. w postaci nieprzyznania odsetek za opóźnienie).

Również samo rozłożenie zasądzonej należności na raty na podstawie art. 320 k.p.c. nie uchyla obowiązku płacenia, a tym samym i zasądzenia odsetek za opóźnienie lub odsetek zwłoki. Dopiero wyraźne orzeczenie sądu mogłoby dokonać odmiennego określenia wysokości świadczenia głównego lub odsetek od tego świadczenia, ale nie z mocy art. 320 k.p.c., który - jak to wyżej wywiedziono - nie daje materialnoprawnej podstawy do dokonania modyfikacji cywilnoprawnego stosunku prawnego, objętego przedmiotem sporu w jego postaci w chwili orzekania.

Kodeks cywilny zna przepisy zawierające taką podstawę w określonych sytuacjach, jak np. art. 440, art. 5, zagadnienia jednak objęte takimi przepisami wykraczają poza zakres przedstawionego do rozstrzygnięcia pytania prawnego.

IV Negatywna odpowiedź nie wyczerpuje jeszcze całego zagadnienia, stwierdza bowiem niemożność odmowy przyznania wierzycielowi żądanych odsetek za okres do dnia wydania wyroku zasądzającego świadczenie. Wyłania ona jednak z kolei problem odsetek za czas przyszły, następujący po wydaniu wyroku rozkładającego zasądzone świadczenie na raty.

Chcąc wyjaśnić ten problem należy mieć na uwadze, że podstawa materialnoprawna żądania przez wierzyciela odsetek jest bądź opóźnienie się przez dłużnika ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, chociażby było ono następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 481 § 1 k.c.), bądź zwłoka dłużnika (art. 481 § 3 k.c.). Wskutek rozłożenia zasądzonego świadczenia na raty terminy spłaty ratalnych świadczeń są od tej chwili inne, późniejsze. Leżące zatem u podstaw odsetek zdarzenia w postaci opóźnienia lub zwłoki przestały z mocy konstytutywnego wyroku istnieć co do ratalnych świadczeń w okresie od daty wyroku do daty płatności poszczególnych rat. W konsekwencji w wymienionym dopiero co okresie wierzycielowi nie przysługują odsetki z braku materialnoprawnej przesłanki w postaci opóźnienia lub zwłoki. Ten materialny skutek w dziedzinie odsetek następuje ex lege w razie rozłożenia świadczenia na raty na podstawie art. 320 k.p.c. Trwa on jednak tylko do daty płatności poszczególnych rat, od tej bowiem chwili mają zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego dotyczące odsetek w razie opóźnienia lub zwłoki.

Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na przedstawione pytanie udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1971 r., Nr 4, poz. 61